Nawiązując do innych artykułów zamieszczonych w tym Dziale, (opisujących, czym jest kryzys, sytuacja traumatyczna, co i w jaki sposób może dotknąć szkołę na różnych poziomach jej funkcjonowania), poniższy tekst uwypukla rolę szkoły w kontekście działań interwencyjnych. Podaje również przykład struktury organizacyjnej, pomocnej dla efektywnego prowadzenia wieloaspektowych działań interwencyjnych.

Prezentowany w poniższym artykule model organizacyjny jest propozycją zalecaną przez Amerykański Departament Sprawiedliwości. Niezależnie od istniejących między naszymi państwami różnic, wydaje się, iż warto zapoznać się z rozwiązaniami stosowanymi w kraju, który od wielu lat dostrzega konieczność zwiększonej aktywności szkół wobec doświadczanych przez młodzież długotrwałych, niszczących skutków przeżytych przez nią wydarzeń traumatycznych. Stany Zjednoczone wyprzedzają nas w swoich działaniach na tym polu i w chwili obecnej posiadają już w tym zakresie doświadczenia, które mogą stanowić inspirację przy tworzeniu naszego rodzimego systemu, uwzględniającego specyfikę lokalną różnego typu szkół.

Ze swej strony, jako konsultanci ROM-E Metis, niejednokrotnie towarzyszymy placówkom szkolnym w radzeniu sobie z kryzysem i traumą, wspierając je w działaniach interwencyjnych. W ostatnich latach wyraźnie doświadczyliśmy jak bardzo ten problem narasta.

Efektywna, wieloaspektowa pomoc stanowi zatem wyzwanie dla wielu z nas i wymaga śledzenia i przestudiowania przykładów różnych praktycznych rozwiązań, stosowanych w innych krajach, z których można czerpać pomysły do tworzenia własnych, uwzględniających regionalną specyfikę, z jej zasobami i ograniczeniami.

Na wstępie – dla przypomnienia – podajemy jedną z klasyfikacji sytuacji kryzysowych zarejestrowanych jako te, które mogą dotknąć społeczność szkolną.

Zdarzenia te zawsze są w jakimś sensie nieprzewidywalne, pomimo, iż wiadomo powszechnie, że wciąż w różnych miejscach zdarzają się. Mając zatem na uwadze te dwa aspekty – prawdopodobieństwo wystąpienia i ich nieprzewidywalność – wydaje się, że przygotowanie się na taką ewentualność jest przejawem zdrowego rozsądku.

Doświadczenia szkół na całym świecie pokazują, że instytucja szkoły może asystować dzieciom, młodzieży oraz zespołom nauczycielskim i wspierać ich zarówno w trakcie, jak i po kryzysie. Nawet jeśli sytuacja kryzysowa nie dzieje się na terenie szkoły, może ona efektywnie służyć jako miejsce pomocy już "po kryzysie". Po odpowiednim treningu, przy właściwym wykorzystaniu własnych zasobów, szkolny zespół jest w dogodnej pozycji, aby w ramach interwencji przeprowadzić wśród młodzieży selekcję do odpowiednich form pomocy, udzielić natychmiastowego wsparcia, krótkoterminowego doradztwa i przekierować do odpowiednich instytucji funkcjonujących w społeczności lokalnej. W sytuacji kryzysowej szkoły z dużą łatwością mogą docierać do rodziców młodzieży dotkniętej wydarzeniami kryzysowymi oraz innych znaczących osób dorosłych z danej społeczności lokalnej.
Szkolna interwencja kryzysowa może być zatem najbardziej efektywnym, logicznym i praktycznym sposobem pomocy wielu pierwszo, drugo i trzeciorzędowym ofiarom.

Stworzenie w danej szkole tzw. Szkolnego Zespołu Interwencji Kryzysowej (SZIK) jest słuszne i użyteczne także wówczas, gdy działania szkoły są koordynowane poprzez starania placówek zewnętrznych i uzupełniane przez zasoby zewnętrzne. Z wielu względów praca SZIK – u jest korzystna. Dziecko lub dorosły będący ofiarą, otrzymując wsparcie od zespołu, złożonego z ludzi dobrze mu znanych, otrzymuje interwencję nie tylko efektywną ale jednocześnie ciepłą, osobistą, wspierającą i serdeczną. SZIK, będąc "na miejscu" może też sukcesywnie odpowiadać na pojawiające się w trakcie i po kryzysie potrzeby – uczniów, rodziców i zespołu, co łączy się z ogólnym przeświadczeniem, że to właśnie społeczność szkoły winna być centralnym punktem wspierającym rozwój młodego człowieka.

SZIK powinien się zatem składać zarówno z osób pracujących w szkole, jak też osób, które współpracują ze szkołami w ramach instytucji zakorzenionych w społeczności lokalnej, takich jak: poradnie zdrowia psychicznego, czy organa resortu sprawiedliwości. W naszej rzeczywistości mogliby to być z pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej, policji (np. dzielnicowy), ośrodków interwencji kryzysowej.

Należy unikać tworzenia planów zastępowania członków własnego, szkolnego zespołu, ekspertami z zewnątrz. Są ku temu ważne powody. Po pierwsze – członkowie zespołu mają trwające przez dłuższy czas relacje i wiedzę o uczniach, rodzicach i lokalnej społeczności. To daje szkolnemu personelowi bezcenny wgląd i perspektywę użyteczną w czasie tzw. screeningu (rozpoznania i określania rodzaju ofiar sytuacji kryzysowej) i odpowiedniego interweniowania, z uwzględnieniem ich dobra. Po drugie – zespół złożony z pracowników szkoły pozostaje stałym elementem społeczności przez cały czas, który jest jednocześnie czasem powrotu ofiar do zdrowia i równowagi. Posiada więc unikalne zasoby, aby monitorować i koordynować dostępne sposoby interwencji. Po trzecie – ponieważ rodzice często na bieżąco konsultują z zespołem nauczycieli różne codzienne sprawy dotyczące ich dzieci, już wcześniej spostrzegają go jako o grupę "ekspertów od dzieci i opieki nad nimi" i traktują jako wiarygodne źródło informacji.

Efektywna reakcja na wielopoziomowy kryzys, kiedy dobrze przeszkolony SZIK jest na miejscu, powinna być uzupełniona o ekspertów z zewnątrz jedynie na zasadzie krótkoterminowej konsultacji. Nie powinno się im przyznawać wiodącej, pierwszoplanowej roli.

Należy jednak pamiętać o tym, że w chwili pojawienia się kryzysu wszyscy – i uczniowie i nauczyciele – są nim osobiście dotknięci. W takiej sytuacji szkoły mogą nie być w stanie adekwatnie ocenić skali kryzysu lub też mogą czuć się przytłoczone jego rozmiarem.

A zatem bazowym dla szkół powinno być zaplanowanie zawczasu pewnych rutynowych działań i stworzenie systemowego, dobrze zorganizowanego modelu decyzyjnego. Efektywna interwencja kryzysowa musi zawierać przewidywanie skutków kryzysu i sposoby, jakimi będzie się zespół posługiwać oddziałując na jednostki i grupy w społeczności lokalnej. Ważne jest więc określenie i przygotowanie się na typowe reakcje młodych ludzi w zależności od etapu ich rozwoju.

Model skutecznej interwencji musi dodatkowo zawierać plan określający sposób wykorzystania szerokiego wachlarza wiedzy i umiejętności reprezentowanych przez członków SZIK-u i współpracujących z nim profesjonalistów. Musi też przewidywać przyszłe potrzeby społeczności szkolnej i opracować plan ich zaspokajania.

Ogólnie rzecz ujmując Plan Szkolnej Interwencji Kryzysowej musi obejmować 3 ważne elementy:

• zapewnienie bezpieczeństwa
• upowszechnienie wiarygodnych informacji wśród członków SZIK – u, członków zespołu pedagogicznego, uczniów i rodzin
• odpowiedź na emocjonalne i psychologiczne potrzeby wszystkich części systemu

Są one wzajemnie sprzężone i zaniedbanie któregoś z nich nadwyrężyłoby efektywność interwencji w każdym z pozostałych. Sposób uwzględniania powyższych elementów w Szkolnym Planie Interwencji powinien być całkowicie zindywidualizowany, bazujący na własnych zasobach i odpowiadający na unikalne potrzeby.

Oprócz zespołów SZIK warto tworzyć okręgowe (OZIK) czy lokalne zespoły interwencji kryzysowej (LZIK). W każdym zespole niezależnie od jego poziomu (szkolny, lokalny czy regionalny) powinny istnieć jasno określone osoby odpowiedzialne za poszczególne elementy interwencji kryzysowej:

• przewodniczący zespołu interwencji kryzysowej – zwołuje zaplanowane i nadzwyczajne zebrania zespołu, nadzoruje ogólne i specyficzne działania zespołu, pilnuje, aby potrzebne, niezbędne środki były dostępne dla każdego z członków zespołu, zgodnie z przydzielonymi mu obowiązkami oraz komunikuje się z zespołami na poziomie lokalnym i regionalnym; często jest nim administrator szkoły lub osoba mianowana, wyznaczona; w naszej rzeczywistości mógłby to być dyrektor szkoły;
• koordynator poradnictwa - opracowuje przebieg odbywających się treningów dla członków zespołu oraz innych pracowników szkoły a także znajduje odpowiednie instytucje na terenie lokalnej społeczności; nawiązuje z nimi współpracę; w czasie trwania kryzysu wyznacza zasięg niezbędnej pomocy doradczej z zewnątrz, organizuje lokalne zasoby i dogląda pracę instytucji zajmujących się zdrowiem psychicznym uczniów; powinna to być osoba mająca odpowiednią wiedzę i doświadczenie dotyczące zdrowia psychicznego i sposobów udzielania pomocy z tego obszaru; biorąc pod uwagę polskie realia mógłby to być psycholog lub pedagog szkolny;
• koordynator powiadamiania zespołu - ustala, koordynuje i inicjuje powstanie sieci telefonicznej (lub innego sposobu komunikacji, np. poprzez e - mail) w czasie, gdy w szkole nie odbywają się zajęcia i trudno utrzymać kontakt z zespołem kryzysowym (SZIK), dyrekcją szkoły i gronem; oprócz tego ustala plan szybkiego rozprzestrzeniania ważnych informacji do całego grona podczas trwania zajęć lekcyjnych;
• koordynator komunikacji - zarządza wielokierunkową komunikacją wewnątrz placówki, przesłuchuje i sprawdza rozmowy kierowane z zewnątrz, utrzymuje stałą łączność telefoniczną, śledząc rozmowy w jakikolwiek sposób powiązane z wydarzeniem kryzysowym; pomaga koordynatorowi powiadamiania zespołu w sporządzeniu protokołu zawierającego bieżące informacje dotyczące wydarzenia kryzysowego, tworzonego w miarę pojawiających się danych – każdego kolejnego dnia; tego typu funkcję mógłby sprawować nauczyciel o odpowiednich predyspozycjach, wybrany przez grono pedagogiczne;
• koordynator d/s mediów - kontaktuje się z mediami, przygotowuje oświadczenia w celu rozesłania do wszystkich członków zespołu pracowników szkoły, rodziców, uczniów i społeczności lokalnej; utrzymuje stały kontakt z policją, służbami ratowniczymi, szpitalami oraz lokalnym biurem ds. informacji, aby będąc w posiadaniu bieżących informacji dzielić się tymi, które uzna za ważne do rozpowszechnienia; poprzez niego docierają wszystkie pytania i prośby o informacje od mediów i również poprzez niego, po uprzedniej wewnętrznej konsultacji zespołowej i sformułowaniu odpowiedniego tekstu, przekazywane są na zewnątrz informacje do podania w prasie lokalnej i innych mediach;: taka osoba (posiadająca łatwość w posługiwaniu się różnymi technikami informacyjnymi, o dobrym kontakcie werbalnym) mogłaby być również wybrana spośród grona pedagogicznego;
• koordynator zarządzania dużymi grupami - przygotowuje i wprowadza w życie, we współpracy z lokalną policją i strażą pożarną, plan kierowania ruchem dużych grup podczas sytuacji kryzysowej, włączając w to plany ewakuacji i środki bezpieczeństwa; plany dotyczące kierowania tłumem muszą przewidzieć różne scenariusze, biorące pod uwagę również konieczność zabezpieczenia przestrzeni wydzielonej dla ochrony różnego typu "dowodów" lub w celu sprawnego kierowania ruchem pieszych i pojazdów; ze względu na możliwość zagrożenia fizycznego uczniów, plany muszą zawierać takie rozwiązania, które minimalizują ryzyko zranienia i doznania szkód (w przypadku zaistnienia szerokiego wachlarza zagrożeń, w tym również np. strzałów snajpera).

Tworzenie planów, obejmujących podobny zakres działań, jak te przedstawione w ostatnim punkcie, ma w chwili obecnej szansę na realizację. W naszym województwie rozpoczęło się we wrześniu profesjonalne szkolenie, dla wybranych przedstawicieli szkół prowadzone przez przedstawicieli policji, straży pożarnej, służb ratownictwa medycznego oraz pracowników ROM-E Metis, jako pierwsze tego typu działania w Polsce.

Wydaje się jednak, że warto w szkołach już teraz zastanowić się nad kształtem i organizacją pomocy interwencyjnej wobec potencjalnych sytuacji kryzysowych. Warto rozpocząć opracowywanie zadań oraz wybrać składy osobowe analogiczne i w pełni odpowiadające zaprezentowanemu modelowi Szkolnego Zespołu Interwencji Kryzysowej w taki sposób, aby mobilizacja do działania w sytuacjach wydarzeń kryzysowych, (których oby było jak najmniej!), niosła za sobą jak najmniej chaosu i improwizacji.

Tłumaczenie i opracowanie

B. Łęcka i K. Szczęsna-Witkowska,

na bazie artykułu Davida.J. Schonfelda i Scotta
Newgassa, School Crisis Response Initiative,
www.ojp.usdoj.gov/ovc/publications/bulletins/schoolcrisis/, pobrano: 2009-07-06, 10:45