Trauma z języka greckiego oznacza "ranę". W języku polskim jej synonimem jest słowo "uraz". Uraz psychiczny jest procesem zapoczątkowanym przez wydarzenie traumatyzujące, z którego nie można uciec i ofiara nie może się obronić. Mówimy o nim wtedy, kiedy stres w trakcie zdarzenia jest długotrwały, powtarzający, za silny z dużą dozą agresji i brutalności. Według DSM-IV (American Psychiatric Association, 2000) o traumie mówimy wtedy, kiedy będą spełnione dwa warunki:

• musi zaistnieć doświadczenie bycia uczestnikiem lub świadkiem sytuacji styczności ze śmiercią lub poważnym zranieniem,
• muszą nastąpić następujące reakcje: strach, przerażenie, bezradność.

Sytuacja traumy jest sytuacją bardzo specyficzną, tak jak i przeżycia człowieka w trakcie jej trwania. Co się dzieje w trakcie traumy?

1. psychiczne odłączanie się od siebie i swojego ciała,
2. kompletne poczucie nierealności,
3. odrętwienie emocjonalne,
4. wyostrzenie zmysłów,
5. zmienione postrzeganie,
6. poczucie zwolnionego upływu czasu,
7. automatyczne ruchy,
8. powrót zapomnianych wspomnień.

Są to stany adaptacyjne w celu poradzenia sobie z trudna sytuacją. Mają człowiekowi pomóc w uporaniu się z lękiem, w odwróceniu uwagi od tego co najgorsze, aby mógł skupić siły na chwili obecnej w celu przetrwania.

"Uraz pozbawia jednostkę psychicznej stabilizacji i poczucia zrozumienia tego, co było, i tego, co być powinno w przyszłości" (Erikson, 1968). Następuje kryzys i dopóki człowiek w swoim umyśle nie będzie w stanie przeorganizować przeżytego doświadczenia, nadać mu indywidualnego sensu, to nie będzie w stanie powrócić do równowagi.
Jeżeli ten stan się utrzymuje, a wydarzenie zostaje wypchnięte ze świadomości, to prawdopodobnie pierwotny czynnik stresu będzie powracał w postaci rozmaitych objawów, nawet wiele lat po zdarzeniu. Zespół tych objawów, utrzymujących się powyżej czterech tygodni, określamy jako zespół stresu pourazowego, inaczej PTSD.

Istnieją cztery grupy zdarzeń najbardziej traumatyzujących dla człowieka:

1. wypadki komunikacyjne;
2. inne: pożary, eksplozje gazu, porażenia prądem, wypadki ekologiczne;
3. klęski żywiołowe: trzęsienia ziemi, powodzie, huragany, wulkany, lawiny;
4. przemoc i przestępstwa (maltretowania fizyczne, wykorzystania, gwałty, tortury, wojny, strzelaniny, uprowadzenia, zamachy).

PTSD jest zaburzeniem złożonym oraz trudnym do zdiagnozowania. Zdiagnozowana osoba musi spełniać określone warunki (wg Judith Herman):

nadmierne pobudzenie (organizm w ciągłej gotowości):

• problemy ze snem,
• drażliwość i wybuchy gniewu,
• zaburzenia koncentracji i pamięci,
• nadmierna strachliwość,
• doznania fizyczne w sytuacji przypominającej traumę,
• wypatrywanie rzeczywistych lub wyimaginowanych zagrożeń;

wtargnięcia:

• uporczywe i przykre wspomnienia, myśli intruzyjne,
• flash backi (przeżywanie traumy na nowo, łącznie z emocjami i doznaniami zmysłowymi),
• nawracające koszmary senne;

unikanie, zawężenie świadomości;

• unikanie emocji / myśli / sytuacji / miejsc / ludzi związanych z urazem,
• depersonalizacja (to nie ja, to ktoś inny to przeżywa),
• odcięcie się od doznań płynących z ciała,
• życie staje się ograniczone i wyobcowane.

Objawy pourazowe ustępują, kiedy się do nich wraca, gdyż człowiek mówiąc o nich mniej się boi. Zbadano, że jeśli ofiara zdarzenia potrafi w bogaty sposób opisać zdarzenie urazowe, to objawy ustępują szybciej. Poszukiwanie słów do opisania zdarzenia jest zawsze leczące i powoduje pewien dystans do przeżytej sytuacji urazowej. Jednocześnie człowiek zaczyna zdobywać kontrolę nad swoimi przeżyciami. Dlatego ważne jest aby ofiara nigdy nie zostawała sama ze swoimi uczuciami, zawsze należy szukać pomocy i wsparcia osób kompetentnych w tym zakresie.

Nie każdy człowiek musi mieć PTSD, około 60% osób wraca samoistnie do równowagi po zdarzeniu urazowym. Jednakże istnieją pewne czynniki ryzyka i podatności. Są nimi:

1. sytuacja urazowa spowodowana przez drugiego człowieka (mniejsze prawdopodobieństwo, gdy miała miejsce katastrofa naturalna);
2. długotrwała choroba;
3. niższy poziom inteligencji;
4. płeć (kobiety są bardziej narażone za względu na rodzaj emocjonalności);
5. częste słyszenie o traumie;
6. wykonywany zawód (osoby pracujące z traumą – policjant, strażak, żołnierz, psycholog itp.);
7. im większa kontrola pewnych elementów w trakcie zdarzenia urazowego, tym mniejsze ryzyko PTSD;
8. rodzaj osobowości (osoby nastawione zadaniowo lepiej sobie radzą, bo nie uruchamiają emocji);
9. osoby z potrzebą szukania niebezpieczeństwa (np. które przeżyły traumę).

PTSD należy leczyć, inaczej sytuacja psychologiczna i społeczne funkcjonowanie ofiary pogarsza się. Pamięć o traumie to pamięć o emocjach, co zapisane jest w ciele migdałowatym kory mózgowej. Dlatego też człowiek po latach może przeżywać traumę tak, jak w danym momencie jej trwania. Nie ma wtedy nad tym kontroli. Często trauma wyleczona, przepracowana może być czynnikiem wyzwalającym w człowieku zmianę pozytywną. Człowiek może na nowo odnaleźć sens istnienia. Każdy w wyniku własnej osobistej pracy lub pracy terapeutycznej powinien nadać indywidualny sens przeżytemu zdarzeniu traumatycznemu.

PTSD dotyka nie tylko osoby dorosłe, ale i dzieci. Prezentują one objawy podobne do dorosłych, jednak z pewnymi różnicami. W aspekcie ponownego przeżywania przeszłości, nie odczuwają tego, tylko powracają do urazu poprzez powtarzający się stale rodzaj zabawy. Przeżywane koszmary nocne mają charakter ogólnych "strachów", nie związanych bezpośrednio ze zdarzeniem traumatycznym. Wydaje im się, że nigdy nie dorosną, co pokazują zachowaniami regresywnymi. Prezentują również skalę różnych objawów fizycznych.

Od czego zależy reakcja dziecka na traumatyczne wydarzenie? (wg W. Badury-Madej):

1. Od tego, co dziecko widziało i przeżyło w czasie wydarzenia.
   Jeżeli ktoś bliski zginął, czy został zniszczony jego dom np. w czasie pożaru, to tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko będzie miało poważniejsze objawy.
2. Od reakcji rodziców, obserwowanej i interpretowanej przez dziecko.
   Dzieci są szczególnie wyczulone na zachowania rodziców w czasie kryzysu, toteż rodzice powinni mówić o swoich niepokojach, ale jednocześnie dać dzieciom pewność, że są w stanie poradzić sobie z tą sytuacją.
3. Od wieku dziecka.
   Trauma wpływa na przebieg dalszego rozwoju psychicznego dziecka, zaostrza problemy emocjonalne związane z dana fazą rozwojową. Ekspresja uczuć zmienia się z wiekiem- młodsze dzieci bardziej uzewnętrzniają swój lęk, a nastolatki mogą pomniejszać lub prezentować wręcz odmienne objawy nie związane z urazem.

Bardzo często wydarzenie traumatyczne może nasilić inne objawy zaburzeń emocjonalnych dzieci.:

• nadpobudliwość psychoruchową,
• zaburzenia jedzenia,
• fobie,
• zaburzenia depresyjne,
• zaburzenia lękowe.

Oprócz tego mogą pojawić się: pogorszenie wyników w nauce, odmowa pójścia do szkoły, zwiększony dystans do członków rodziny lub na odwrót lgnięcie do nich, gorsze kontakty z rówieśnikami, złe zachowanie, którego przedtem nie było.

Na każde z tych objawów należy zwrócić baczną uwagę, ale mieć też świadomość, że są one normalnymi reakcjami obronnymi na nienormalną sytuacje życiową dziecka.

Katarzyna Jaworska
nauczyciel-konsultant ROM-E Metis w Katowicach

Artykuł napisany na podstawie materiałów edukacyjnych ze szkoleń Stowarzyszenia Interwencji i Pomocy Psychologicznej "Vivos Voco" w Krakowie oraz pozycji Richarda K. Jamesa oraz Burla E. Gillilanda "Strategie interwencji kryzysowej", a także materiałów Wandy Badury-Madej z Ośrodka Pomocy i Interwencji Psychologicznej Collegium Medium Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie