Problemy edukacji uczniów z SPE wobec nowych technologii informacyjnych

Świat otacza nas mnogością urządzeń elektronicznych. Obserwujemy wzrastającą liczbę gadgetów, komputerów, automatów i robotów. Ich powiększająca się ilość wokół nas stanowi jedną z najważniejszych oznak rewolucji naukowo technicznej. Ma to istotny wpływ na przemiany społeczne i pojawiające się problemy[1]. Ich znaczenie podkreśla H. Rotkiewicz, stwierdzając m.in. "(...) powszechność społeczna mediów i siła oddziaływania skłaniają do stawiania pytań dotyczących ich szczególnego miejsca w procesie kształtowania indywidualnej i zbiorowej świadomości"[2]. Przeobrażenia współczesnych procesów związanych ze społeczeństwem informacyjnym są niezwykle dynamiczne. W coraz większym stopniu mają charakter globalny, którym współczesna edukacja musi sprostać[3]. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że przy różnorodnych przemianach, wszystkie problemy społeczeństwa informacyjnego, także edukacyjne, charakteryzują się niezwykłą dynamiką i złożonością[4]. Ich znaczenie jest szczególne, bowiem od  rozwiązania tych problemów, zależy odpowiednie przygotowanie młodego pokolenia[5] i dorosłych, w tym także nauczycieli akademickich, do życia w społeczeństwie informacyjnym[6]. Bezpośrednio z tym związany jest stopień gotowości w zakresie sprostania nowym wyzwaniom technologicznym i minimalizowania negatywnych zagrożeń w rodzinie[7].

Truizmem jest stwierdzenie, że przemiany technologiczne, polityczne, gospodarcze, kulturalne i wiele innych zachodzących na przełomie XX i XXI wieku, będą decydować o kierunkach rozwoju systemów edukacyjnych w różnych regionach świata. Nie ma jednak wątpliwości, że o ich tempie i zasięgu decydować będą nowe technologie informacyjne.

Systemy edukacyjne już się zmieniają, a przemiany te będą jeszcze większe. Będą się one dostosowywały do nowych wymagań, jakie niesie informatyzacja. Poszczególne elementy systemów edukacyjnych zostaną zmodyfikowane, elastyczne, otwarte, dalekie od tradycyjnych placówek. Przeobrażenia te są istotne, ze względu na fakt, iż "(...) tradycyjne kształcenie nie nadąża za rosnącymi stale potrzebami"[8].

Nowe techniki multimedialne i teleedukacyjne stwarzają uprzednio nieznane możliwości dla upowszechnienia wykształcenia. Z tego też powodu akcentuje się potrzebę rozwoju kształcenia opartego o nowe technologie, tak aby stało się ono integralną częścią systemu edukacji. W przeciwnym razie w  dramatyczny sposób mogłaby wzrosnąć liczba ludzi niezdolnych do  uczestnictwa w nowej cywilizacji. Chodzi także o wspieranie za  pośrednictwem mediów uczniów z SPE[9].

Należy jednak z całą stanowczością podkreślić, że obecnie brak jest pewności czy sieć teleinformatyczna będzie służyła rzeczywistemu rozwojowi uczniów, że nie stanie się źródłem manipulacji na niespotykaną dotychczas skalę, manipulacji poprzez wpływ anonimowego nadawcy na formułowane cele i dobór treści[10]. Dodatkowo, jak zauważa F. Major "(...) technologie informacji i  komunikowania uprzywilejowują istotę poinformowaną, a nie świadomą, informację a nie refleksję, wiedzę a nie mądrość"[11].

Dodatkowe problemy wiążą się z rosnącym dysonansem pomiędzy procesem kształcenia w szkole tradycyjnej, a możliwościami jakie niosą osiągnięcia nowych technologii informacyjnych[12]. Przykładem może być zagrożenie wtórnym analfabetyzmem. Po co dzieci mają się uczyć czytać i pisać, skoro te umiejętności staną się niepotrzebne. Czy nadchodząca epoka będzie kiedyś elektroniczną epoką jaskiniową? W kontekście tych pytań i refleksji pojawia się kolejny problem o znaczeniu dialogu i mediów we współczesnej szkole[13].

Rozwiązywanie tych zasadniczych problemów, pozwoli zmniejszać tak zwaną "lukę ludzką", o której pisali już na początku lat osiemdziesiątych minionego wieku J. Botkin, M. Elmandjra i M. Malitza. Jest to zjawisko "(...)dystansu między rosnąca złożonością świata, a  naszą zdolnością sprostania jej"[14]. Wszystkie te nowe rodzące się problemy stają się przedmiotem naukowych badań w  kontekście diagnozy pedagogicznej[15].

Upowszechnianie się nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych, zwłaszcza Internetu, wzbudza wielkie nadzieje i zagrożenia. Dotyczą one rozwoju osobowości i  kształtowania postaw w różnych środowiskach edukacyjnych, podlegającym wpływom najnowszych technologii, które powodują określone negatywne skutki psychiczne[16]. W analizach tych problemów szczególnie istotny jest kontekst edukacyjny rozwoju podmiotowego młodego człowieka – dziecka[17].

1. Transformacje zachodzące w  edukacji w dobie rewolucji informacyjnej

Edukacja zobowiązana jest do elastycznego i bieżącego reagowania na potrzeby człowieka. Obecnie transformacje zachodzące w naszej rzeczywistości są determinowane między innymi przez dynamikę otaczającego nas świata, tempo zmian oraz mnogość procesów wpływających na nowe postawy. Przemiany w  edukacji są związane przede wszystkim z koniecznością poznania nie tylko faktów, ale praw i modeli rządzących tymi zmianami. Część wiedzy wyniesionej ze szkoły szybko ulega dezaktualizacji. Współczesny człowiek staje przed wyzwaniem permanentnego uczenia się. T. H. Hesburgh miał rację twierdząc, iż "(...) realizacja prawa do edukacji w odniesieniu do  każdej istoty ludzkiej na Ziemi (...) nie jest możliwa, jeśli edukację wyobrażać się będzie tak jak w poprzednich wiekach: klasa szkolna z nauczycielem i uczniami"[18]. Jego apel o  potrzebę całkowicie nowego planu i wizji edukacji potwierdza myśl wyrażona przez F. Mayor'a: "technologia (...) może pomóc przezwyciężyć bariery konwencjonalnego szkolnictwa i wnieść wkład w system kształcenia"[19]. Twierdzenia te są szczególnie ważne w czasach, w których wszystko co znane przeobraża się i zmusza do dostosowywania się. Wizja społeczeństwa integrującego w praktyce zdezintegrowane aspekty działań gospodarczych, politycznych czy intelektualnych wiąże się ściśle z  wychowaniem[20]. O ile zmiany organizacji społecznej zdają się sprzyjać wychowaniu, o tyle również wychowanie może stać się, do pewnego stopnia, drogą inicjowania zmian społecznych.

Zmiany społeczne spowodowane przeobrażeniami, cywilizacyjne oraz wpływ nowych technologii determinują potrzebę ponownego przejrzenia i modyfikacji celów i treści przekazywanych w  procesie edukacji. W czasach, gdy niemal każda sfera działalności człowieka podlega informatyzacji, gdy komputerom przypisuje się nie tylko ewolucyjną, ale i rewolucyjną rolę, coraz większa staje się konieczność stworzenia powszechnie dostępnych form kształcenia informatycznego[21].

Naprzeciw potrzebom poszerzania i pogłębiania kwalifikacji, odnowienia wiedzy wychodzi przykładowo edukacja na odległość. Jej początki sięgają jeszcze połowy XIX wieku, ale dopiero rozwój Internetu spowodował rozpowszechnienie się systemów kształcących niestacjonarnie, które zapewniają przekazywanie wiedzy, zdobywanie kwalifikacji oraz dyplomów ukończenia bez względu na położenie geograficzne i odległość[22]. Dynamika tej gałęzi nauki przyniosła szereg możliwości, które natychmiast zostały dostrzeżone i  wykorzystane. Można nawet postawić tezę, że rozkwit nauczania na odległość jest zdeterminowany przez zmiany zachodzące w  technologii informacyjnej. Multimedia, komputery i odpowiednie oprogramowanie stały się głównym elementem nauczania na  odległość, a ich rozwój wyznacza nowe kierunki nauczania[23].

Działalność edukacyjna powinna bardziej, niż kiedykolwiek dawniej, mieć charakter pobudzający i rozwijający. Szkoła i  instytucje wychowawcze powinny stawać się ośrodkami rzeczywistego rozwoju dzieci i młodzieży, terenem ich umysłowego i moralnego dojrzewania. Na rzecz rozwoju człowieka zachodzi potrzeba ekstrapolacji metod diagnostycznych i  ewaluacyjnych. Wynika to z holistycznego ujęcia kondycji psychomotorycznej oraz zachowań intencjonalnych i  spontanicznych, przypadkowych, a także programów i treści kształcenia, które coraz częściej zawierają cechy interaktywności. Wiąże się to ze zrozumieniem sposobów funkcjonowania umysłu, tak zróżnicowanego, jego możliwości i zastosowania w edukacji, pracy i życiu codziennym co jest szczególnie istotne w przypadku tak zwanych olśnień twórczych, standardowych zachowań, jak i zaburzeń aparatu poznawczego[24].

Nauczyciele oraz osoby uczące się, mają potrzebę posiadania właściwych narzędzi informatycznych służących do tworzenia skryptów realizujących wirtualne nauczanie interaktywne. Najprostszymi narzędziami są właściwie skonstruowane programy pozwalające tworzyć bazy danych o takiej strukturze, aby była funkcjonalna[25]. Struktura takiej bazy danych, gdzie program dla osoby uczącej się lub studiującej, w postaci wyświetlacza lub przeglądarki skryptu, pozwalającej na łatwą obsługę, tworzenie raportów, powinna uwzględnić model (osobowość) użytkownika systemu[26]. Stanowi to  barierę dla twórców wirtualnego systemu nauczania interaktywnego. Trudność wynika stąd, iż osobowość osób korzystających z tejże technologii składa się z kilkunastu tysięcy cech kierunkowych i instrumentalnych, niekiedy przeciwstawnych względem siebie oraz specyficznych ról społecznych.

System edukacji składa się nie tylko z kapitału osobowego zróżnicowanych nauczycieli i uczniów – studentów, ale także z  tzw. elementów formalnych, czyli z celów, treści i zasad kształcenia, metod, form i dydaktycznych środków kształcenia oraz infrastruktury edukacyjnej, ale również z narzędzi kontroli i oceny, w tym ewaluacji systemu edukacyjnego. Osiągnięcia naukowe w obszarze kognitywistyki stały się podstawą dyskursu na temat wykorzystania jej przy budowie uniwersalnej teorii nauczania-uczenia się. Do czynników przemawiających za oparciem jej na tej teorii B. Siemieniecki zalicza między innymi:

• możliwość stworzenia rzetelnej, diagnostycznej i  prognostycznej teorii umożliwiającej wzrost przewidywalności podejmowanych przez nauczycieli działań,
• rozpatrywanie procesów edukacyjnych na różnych piętrach hierarchii systemu[27].

Zastosowanie interaktywności w edukacji stało się możliwe dzięki upowszechnieniu komputerów osobistych i rozwoju sieci informatycznych oraz wdrażaniu systemu nauczania na odległość, w wyniku wykorzystania technik sztucznej inteligencji. Istotą systemu edukacji w nadchodzącym cyberświecie jest więc tworzenie, na coraz wyższym poziomie kunsztu informatycznego i  pedagogicznego, multimedialnych skryptów elektronicznych zawierających obok siebie szereg wykładów i problemów do  rozwiązania przez osoby uczące się skonstruowanych tak, aby użytkownik mógł wybrać właściwą dla siebie ścieżkę autoedukacji.

Postęp w dziedzinie nauczania cechuje się tym, "(...) że nauczamy wciąż nowych rzeczy – to wymusza niezwykle bujny rozwój nauki, ale także nauczamy przy użyciu coraz to  innych środków i narzędzi. Wprawdzie nie wpływa to na treść nauczanych wiadomości, ale ma silny wpływ na ich formę. Po  okresie korzystania w nauczaniu głównie z kredy i tablicy przeżywamy inwazję technik audio-wizualnych, a także komputerów jako narzędzi wspomagających nauczycieli"[28]. Te ostatnie z narzędzia pomocnego tylko matematykom i rzeszy inżynierów wojskowych, stały się urządzeniami dostarczającymi rozrywki jak również nowym rodzajem medium, wykorzystywanym do edukacji i komunikacji na globalną skalę. Przeobrażeniom tym towarzyszy zmiana statusu urządzeń nowych technologii - z prostej maszyny do swego rodzaju towarzysza w życiu codziennym. Obecne są to na tyle wyjątkowe narzędzia, że ich użytkownicy często przypisują im cechy żywych istot antropomorfizując je. W związku z tym wielu naukowców prowadzi badania, które z jednej strony związane są z psychologią ludzi, jako użytkowników nowych mediów[29], z drugiej zaś psychologowie i projektanci interakcji opracowują nowe techniki komunikacji człowiek – maszyna (ang. Human-Maschine Interaction), zmierzające do ich naturalizacji co wkrótce doprowadzi do możliwości gwałtownego rozwoju rynku robotów osobistych. Badania te tym bardziej nabrały rozpędu gdy F. Nagashima z grupy robotyki w Fujitsu Laboratories publicznie stwierdził, że "(...) roboty to po prostu komputery na  nogach"[30].

Należy spodziewać się, że kolejnym etapem w procesie rozwoju edukacji będzie jej robotyzacja. Dalszy rozwój inteligentnych systemów wspomagających proces nauczania, w perspektywie humanoidów jako asystentów nauczyciela lub korepetytora dla ucznia – studenta, ukierunkowuje przedmiot zainteresowań naukowców na rzecz technicznego myślenia nad przyszłością edukacji multimedialnej[31].

Rozwój nowych technologii informacyjnych opiera się między innymi na kształtowaniu mnogości urządzeń i maszyn inteligentnych oraz przypisywaniu im odpowiednich ról[32]. Dzięki dostępności i dużej ilości rozwiązań edukacja osób z SPE wkroczy w nową erę. Ważnym elementem integracji ludzi i maszyn jest rewolucja informacyjna, jaka ma obecnie miejsce. Zjawisko to w rodzącym się społeczeństwie informacyjnym stało się procesem globalnym, wywierającym wpływ na edukację i wychowanie człowieka[33].

2. Uwarunkowania edukacji człowieka w  świecie nowych technologii informacyjnych

Najbardziej zauważalna w edukacji stała się interdyscyplinarność, którą obecnie uważa się za konieczność. Nowe technologie informacyjne rozwijają się tak dynamicznie, dzięki oparciu, jakie znajdują w połączeniu różnych dyscyplin naukowych. Bazując zarówno na teorii, jak i praktyce, wkraczają we wszystkie niemal dziedziny życia, zwłaszcza w gospodarkę, przemysł i naukę. wpływ ten jest tak wszechogarniający, że należy z całą stanowczością podkreślić podwójną rolę nowych technologii w obszarze edukacji - z jednej strony dzięki nauce, w tym strefie B+R nowe technologie mogą się przekształcać. Dodatkowo różne technologie wpływają na siebie wzajemnie i na swój rozwój. Z drugiej same oddziaływują na edukację i wychowanie nieustannie te procesy zmieniając.

Pytania o przyszłość i kształt edukacji w odniesieniu do  nowych technologii informacyjnych stawiane były od kiedy technologie te wkroczyły do różnych sfer aktywności ludzkiej, a  zwłaszcza komunikacji i akcentowanej tu edukacji. Z każdą nową technologią pojawiają się dylematy co z nowości można zaakceptować, czego o tej technologii i z jej pomocą uczyć w  tak szybko zmieniającym się środowisku kształcenia i  funkcjonowania uczniów, szkoły, całych społeczeństw? Jak szybko i w jakim stopniu przemiany te będą wpływać na oczekiwania różnych grup odbiorców, w tym uczniów i nauczycieli? Odpowiedzi na te same pytania ewoluują wraz z technologią, której wpływu dotyczą[34].

Jednak bez względu na czas i miejsce rozważań teoretycznych i problemów praktycznych zdefiniować można kolejne uniwersalne etapy w odniesieniu do nowych technologii w edukacji:

• po pierwsze pojawienie się nowej technologii w szkole - związane jest z poznaniem narzędzia, jego budowy i funkcji oraz jednocześnie z nabyciem umiejętności posługiwania się nimi.

• po drugie urządzenia do przetwarzania informacji, przykładowo komputer, robot, zostają wykorzystane jako narzędzia dydaktyczne. Zakres tego wykorzystania zależy od  dziadziny nauczania. Na tym, początkowym etapie posługiwania się urządzeniami do wspomagania nauczania, technologie zostają jedynie dodane do tradycyjnych metod i środowisk uczenia się. Wraz z rozwojem technologii etap ten może być wielokrotnie powtarzany.
• po trzecie nowa technologia, staje się nieodłącznym elementem wspomagającym i wzbogacającym poszczególne dziedziny. Rozwija się coraz ściślejsza i głębsza integracja urządzenia z wieloma dziedzinami. Ma to swoje odbicie w sposobach i w zakresie kształcenia w ramach tych dziedzin. Technologia jest również czynnikiem integrującym wiele dziedzin.
• i wreszcie technologia staje się nieodłącznym elementem niemal każdej profesji. Powoduje to ściślejszy związek z  przygotowaniem do wykonywania różnych zawodów. Szkoły, jak również inne instytucje edukacyjne włączają urządzenia nowych technologii do arsenału obiektów którym jest poświęcone kształcenie, w ścisłym powiązaniu z nabywanym zawodem.

Etapy te można odnieść zarówno do kolejnych nowych technologii, ale także do kolejnych generacji znanych już urządzeń. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługują zarówno komputery jak i roboty, ponieważ bardzo szybko ewoluują osiągając coraz to doskonalsze formy. Oczekuje się, że nowe technologie informacyjne staną się takimi systemami sterowania i kontroli o coraz bardziej złożonej procedurze diagnostycznej, która pozwoli na zwiększanie decentralizacji zadań i  poszerzanie autonomii poszczególnych jego elementów[35]. W  konsekwencji wzrośnie liczba zastosowań nowoczesnej techniki oraz liczba umiejętności koniecznych do opanowania.

Na takie wyzwania będzie musiała odpowiadać edukacja. Trafnie zauważa M. Hołyński, że "(...) kluczowe dla systemu edukacji jest zdobywanie umiejętności samodzielnego myślenia i rozwiązywania problemów, ich lokalizowania i innowacyjności (...) Jednak takich kompetencji nie da się nauczyć w odcięciu od ogromnych zasobów cyfrowych dostępnych w Internecie, z których uczniowie i tak codziennie korzystają"[36].

Dlatego też konieczne stanie się włączenie nowych technologii informacyjnych w procesie edukacji we wszystkich typach szkół w połączeniu z  potrzebami uczniów z SPE. Zauważalnym trendem będzie powierzanie podstawowych zadań prostym i złożonym mediom. Zastosowanie inteligentnych maszyn w procesie nauczania-uczenia się ma przed sobą ogromne perspektywy. Istotą edukacji z  wykorzystaniem nowych technologii informacyjnych jest zdobywanie wielu różnych umiejętności, które mają znaczenie dla funkcjonowania jednostki przez jej całe życie – we wszystkich jego obszarach. Dotyczy to zarówno dzieci z SPE, młodzieży jak i dorosłych. Dzieje się tak dlatego, że "(...) rola mediów w  życiu społecznym, a w tym i edukacji, zwłaszcza równoległej, wciąż rośnie. To one stanowią główne źródło informacji o  otaczającym świecie, kreują obraz współczesnej kultury, wytyczają zakres kontaktów z nią, kształtują upodobania i  postawy"[37]. Jest to w pełni uzasadniona teza, znajdująca odzwierciedlenie we współczesnej rzeczywistości.

Analiza międzynarodowych raportów oświatowych świadczy niezbicie, że pojęcie edukacji zostało przewartościowane. Jeżeli poszczególne ujęcia edukacji umieści się pomiędzy biegunami kontinuum zmiany, wtedy okaże się, że odchodzi się od  edukacji tradycyjnej podającej, przekazującej, uniformizującej dążąc do takiej, która preferuje indywidualny wysiłek jednostki, jej samorozwój, autokrację – a więc cechy konstruktywne procesu uczenia się. Stąd też centralnym pojęciem współczesnej edukacji jest uczenie się, którego cechy to: ciągłość, wielowymiarowość i interaktywność[38].

Problemy związane z nauką i techniką, uczniami z SPE, są z  natury przyszłościowo zorientowane. Nie wszystkie działania wymagają krótkiego horyzontu czasowego. Przyszłościowa orientacja społeczeństw ma dziś charakter trans – transnarodowy (kapitał, korporacje, organizacje), transgeniczny (żywność), transformujący (innowacje), transgraniczny (migracje), czy też trans społeczno-kulturowy i edukacyjny. Układy te tworzą ramy i  konteksty dla edukacji i globalnej socjalizacji. W rezultacie w  społeczeństwie informacyjnym (wiedzy), oświeconym występuje w  większym lub mniejszym stopniu uwarunkowanie i uzależnianie sfery edukacji w określonej nowej przestrzeni społecznej i wirtualnej. Następuje zniknięcie tradycyjnej edukacji, opartej początkowo na przekazie ustnym, później na sieci szkół wiejskich i parafialnych czy też przyfabrycznych szkołach rzemieślniczych po szkoły nowoczesne, lokalizowane w  społeczeństwie informacyjnym. Odchodzi się od tayloryzmu, do  nowoczesnych specjalistów i menadżerów, następuje homogenizacja treści kultur oraz ich przekształcanie w postmodernistyczną erę symboli, przekształcanie edukacji masowej w edukację nadzorowaną głównie lokalnie i dostosowaną do lokalnych rynków pracy. Wiedza staje się istotnym elementem krajobrazu społeczeństwa informacyjnego, rzeczywiste umiejętności, gotowość do stałego podnoszenia kwalifikacji są wzorem edukacji permanentnej przez całe życie[39].

Mając na uwadze wymienione kierunki rozwojowe spodziewać się można dalszego pogłębiania interdyscyplinarności w naukach pedagogicznych, jak też bardziej wyrazistego przenikania się tej dziedziny wiedzy z informatyką, technologiami informatycznymi, czy w końcu z robotyką, a wszystko w połączeniu z zasadami pracy z  uczniami niepełnosprawnymi – z uczniami z SPE. Wiąże się to z  współczesnym rozwojem społecznym i gospodarczym uwarunkowanym m.in. przez zmiany technologiczne, nowe formy organizacji i  zarządzania czy współczesną informatyzacją większości dziedzin życia człowieka.

Autor: Sebastian Koczy