Doskonalenie zawodowe nauczycieli w aspekcie uczniów z SPE

Upowszechnienie się nowych technologii informacyjnych wywiera ogromny wpływ na życie człowieka, nie pozostając bez znaczenia dla edukacji szeroko rozumianej, a w szczególności dla edukacji nauczycieli. W sposób dynamiczny praktyka edukacyjna tworzy nowy model zawodu nauczyciela, który musi odpowiadać szybko zmieniającej się rzeczywistości. Od  współczesnego pedagoga wymaga się coraz wyższych kompetencji niezbędnych do pracy w szkole, umożliwiających maksymalne wykorzystanie zdobytej wiedzy i umiejętności oraz własnej motywacji będącej składową struktur osobowościowych[1]. Kompetencje zawodowe nauczyciela dotyczą "(...) zdolności i  gotowości do wykonywania zadań na określonym poziomie"[2] umożliwiającym w różnych sytuacjach życiowych wykorzystanie wiedzy i doświadczenia w zakresie wychowania i kształcenia dzieci i młodzieży na różnym poziomie i przyjmowanie za to odpowiedzialności[3].

Zatem w pracy nauczyciela ważne są kompetencje zawarte w  trzech obszarach:

• przedmiotowym, który dotyczy merytorycznego przygotowania w zakresie nauczanego przedmiotu,
• pedagogicznym, oznaczającym metodyczne przygotowanie nauczyciela do przekazywania wiedzy uczniom,
• informatycznym, w ramach którego nauczyciele posiadają biegłość stosowania nowych technologii informacyjnych na zajęciach.

Rosnące znaczenie technologii informacyjnej dla życia obywateli i funkcjonowania społeczeństw oraz interdyscyplinarny i integrujący charakter tej technologii powodują, że szczególnego znaczenia nabierają standardy przygotowania każdego nauczyciela w zakresie technologii informacyjnej. Obecnie oczekuje się bowiem, że nauczyciele stawać się będą nauczycielami technologii informacyjnej i komunikacyjnej w  takim samym sensie, w jakim są nauczycielami czytania, pisania i rachowania.

Każdy nauczyciel powinien więc być przygotowany do  posługiwania się technologią informacyjną i komunikacyjną w  pracy własnej oraz w pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami. Przygotowanie takie powinno obejmować głównie wykorzystanie technologii informacyjnej jako medium (środka) dydaktycznego w nauczaniu swojej dziedziny.

Problematyka kształcenia nauczycieli do pracy w zawodzie jest szczególnie istotna
z uwagi na fakt, że dotyczy wyjątkowej grupy zawodowej odpowiedzialnej za pomoc ludziom w rozwijaniu ich talentów, w  lepszym wykorzystaniu ich możliwości oraz zdobywaniu szerokiego zakresu wiedzy i umiejętności potrzebnych w życiu osobistym i  zawodowym. Oczekiwania w stosunku do nauczycieli nie przestają rosnąć, a środowisko w którym pracują jest coraz bardziej wymagające[4]. Nową rolę nauczyciela, a przez to także szkoły prezentuje tak zwana Biała Księga Komisji Europejskiej, w której nauczyciela określa się jako przewodnika i  tłumacza[5]. Myśl ta jest rozszerzona w raporcie J. Delorsa, gdzie pedagog postrzegany jest już jako "(...) przyszły promotor zmian i orędownik wzajemnego zrozumienia i tolerancji"[6].

Najbogatszym źródłem informacji o wymogach stawianych nauczycielom są badania empiryczne realizowane na stanowiskach pracy, które wytyczają kierunek postępowania i prowadzą do opracowania "obrazu zawodu". Na  podstawie analizy zawartych w nim danych można opracować programy nauczania nauczycieli, a także tworzyć standardy kwalifikacji zawodowych nauczycieli i określać wymagania im  stawiane[7]. W analizie zawodu nauczyciela uwzględnić należy następujące warunki:

• aktualne i przyszłe wymagania wynikające z prognoz i zamierzeń perspektywicznych,
• wymagania właściwe z zaznaczeniem tendencji rozwojowych,
• określenie warunków i możliwości pracy kompleksowo co do zakresu i poziomu,
• opisanie miejsca nauczyciela w procesie rozwiązywania zadań zawodowych,
• przedstawienie ogólnej struktury czynności i  funkcji zawodowych[8].

W kontekście rozwoju kompetencji nauczyciela należy wziąć pod uwagę specyfikę pracy w warunkach postępującej informatyzacji i rozwoju nowych technologii. Obecnie nie wystarczy już wyposażyć nauczyciela w wiedzę i umiejętności obsługi urządzeń nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Znacznie ważniejsze jest nauczenie twórczego zastosowania programów w procesie kształcenia. Dużego znaczenia nabierają czynności związane z  projektowaniem zajęć. Zatem na pierwszy plan wysuwają się zdolności i wiedza z zakresu dydaktyki, psychologii ucznia, oraz socjologii wychowania[9].

1. Kwalifikacje i kompetencje zawodowe nauczycieli

Najważniejszym w działalności pedagoga fundamentem jego pracy jest ukierunkowanie aktywności na rozwój i profesjonalizm wiedzy[10]. Problem standaryzacji zawodowej z całą wyrazistością pojawił się na tle ogólnoświatowych tendencji do  ujednolicania procesów technologicznych, systemów ekonomicznych, zasad ochrony środowiska oraz wprowadzania norm o charakterze jakościowym. W tym kontekście opracowanie standardów kwalifikacji zawodowych nauczycieli nabiera coraz większego znaczenia – szczególnie dlatego, że Polska jako integralna część struktur europejskich ma dostęp do  międzynarodowego rynku pracy. Wywołuje to wiele problemów szczególnie w relacji edukacja – praca[11]. Z  jednej strony rodzice, a także uczniowie oczekują coraz bardziej kompetentnych nauczycieli, których kwalifikacje odpowiadałyby standardom stanowisk pracy nowoczesnej szkoły, z  drugiej strony ich zaangażowanie jest zbyt małe, by mieli istotny wpływ na treści i jakość kształcenia zawodowego nauczycieli[12]. Jest to jednym z głównych powodów braku skutecznych mechanizmów umożliwiających "przełożenie" wymagań stanowisk pracy na standardy kwalifikacji zawodowych, a w dalszej kolejności na treści kształcenia i wymagania egzaminacyjne.

Problematyka ta jest obecna w badaniach naukowych oraz pracach wybitnych pedagogów. W latach 1999 – 2000 pod auspicjami Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej prowadzony był projekt metodologii tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych. Efektem prac zespołu badawczego są opracowania zawarte w raportach i drukach zwartych[13]. Z kolei na arenie międzynarodowej wzmiankowania wymagają prace projektu uruchomionego w 1995 roku przez European Training Foundation skupiających ekspertów z dziedziny kształcenia z krajów członkowskich UE[14].

Pojęcie standardów kwalifikacji zawodowych (zamiennie nazywane standardami profesjonalnymi) jest w literaturze różnie rozumiane. Najczęściej używa się tej nazwy dla modelowych zestawów wiedzy i umiejętności osób, pełniących określone funkcje w organizacji, a ustalonych na podstawie najlepszych przedstawicieli danej profesji. Im węższa grupa tym bardziej wyspecjalizowane są kwalifikacje. Mogą one być podstawą formalnego potwierdzenia uzyskanych kwalifikacji zawodowych odpowiedniego szczebla. Stają się w  takiej sytuacji zestawem wymogów, jakie trzeba spełnić, aby dowieść kompetencji do zajmowania określonego stanowiska. W  przypadku nauczycieli kwalifikacje ściśle zawodowe są układami umiejętności sensoryczno-motorycznych i umysłowych w postaci metod analizy zjawisk, umiejętności rozwiązywania problemów, organizowania badań w celu oznaczenia rozmaitych zjawisk w  recepcji ucznia/studenta. Zatem zaliczyć tu trzeba umiejętności organizowania zajęć, lekcji, ćwiczeń – zależnie od przedmiotu nauczania[15]. Szczególnie ważne są umiejętności kreatywnych oddziaływań i kształtowania postaw twórczych uczniów obejmujące zdolności interakcyjne, pedagogiczne dydaktyczne i w końcu językowe[16].

W pracy nauczyciela kompetencje utożsamiane są z jego kwalifikacjami, niezbędnymi do efektywnego wykonywania tego zawodu. Nieustanne zmiany w organizacji pracy szkoły, jej wyposażeniu technicznym oraz eksplozja informacyjna, zmieniają wymagania wobec nauczyciela i tym samym wpływają na konieczność podwyższania jego kwalifikacji. Przeobrażenia te następują w  toku pracy, stąd nauczyciele muszą się przekwalifikowywać, dokształcać i wyposażać w inne umiejętności, niezbędne do  wykonywania nowych zadań. Kwalifikacje nauczyciela nie są pojmowane statycznie, lecz podkreśla się w nich elastyczność i  transfer umiejętności[17]. Stąd też kształcenie nauczycieli powinno obejmować etapy przedzawodowe, prozawodowe, zawodowe i  ustawiczne. Jest to bowiem proces ukierunkowany na zdobywanie kwalifikacji, na stopniowe i systematyczne dochodzenie do  mistrzostwa zawodowego.

Jakość standardów w znacznym stopniu determinuje jakość i  efektywność kształcenia. Jednocześnie jest to proces skorelowany, gdyż do czynników wpływających na standardy zawodowe zaliczyć można:

• rynek pracy,
• strukturę gospodarczą,
• tradycje społeczne,
• politykę edukacyjną,
• kształcenie ogólne,
• kształcenie ustawiczne[18].

Znamienną cechą standardów i kwalifikacji zawodowych jest jednak to, że nie mają one jednoznacznie trwałego charakteru. Cecha ta jest konsekwencją między innymi dynamiki zmian w  środowisku pracy. Jednak wprowadzenie standardów kwalifikacji zawodowych nauczycieli wydaje się konieczne ze względu na  przejrzystość i porównywalność kwalifikacji zawodowych, a także w konsekwencji uznawanie świadectw, dyplomów i  certyfikatów[19]. Podstawowym narzędziem umożliwiającym porównanie kwalifikacji uzyskiwanych w rozmaitych zakresach i formach uczenia się, w różnych miejscach i czasie są Europejskie i Krajowe Ramy Kwalifikacji. Parlament Europejski i Rada w  Zaleceniu z dnia 23 kwietnia 2008 roku rekomendują ich wprowadzenie, stwierdzając zarazem, że są one "(...) wspólnymi europejskimi ramami odniesienia, wiążącymi systemy kwalifikacji różnych krajów (...) dzięki którym kwalifikacje stają się bardziej czytelne i łatwiejsze do zrozumienia w  różnych państwach i systemach w Europie. Ich dwa główne cele to: promocja mobilności obywateli pomiędzy krajami oraz ułatwianie im uczenia się przez całe życie"[20].

Analiza miejsca i  roli multimediów, coraz nowocześniejszych urządzeń nowych technologii stosowanych w edukacji wskazuje na wiele związków i  zależności między nimi, a doskonaleniem zawodowym nauczycieli. Z tego względu konieczny jest rozwój tradycyjnych zawodów proponowany poprzez standardowe kształcenie nauczycieli, zakładający pełne i  prawidłowe wykorzystanie środków nowych technologii, gdyż te  pełniąc różnorodne funkcje pozwalają nie tylko na przyswajanie wiedzy, ale również odkrywanie, przeżywanie i  działanie[21].

Zmiany w sposobie kształcenia, nowe zawody w sektorze edukacji – najważniejszym instrumencie modernizacji kraju, edukacja w dziedzinie nowych technologii informacyjnych - powinny doprowadzić do konkretnych działań. Istnieje konieczność zupełnie nowego spojrzenia na sposób uczenia młodzieży – osób z SPE, gdyż o ile dziś uczniowie świetnie sobie radzą z poruszaniem się po Internecie, o tyle trudniej jest im ze zdobytych tam informacji tworzyć nową wiedzę. Nauczyciele są więc osobami, które przede wszystkim organizują przestrzeń do nauki, wykorzystując do tego nowoczesne metody i  narzędzia pracy, stąd inicjatywa edukacyjna realizowana przez Ministerstwo Edukacji i Nauki we współpracy z Centrum GovTech w  Kancelarii Prezesa Rady Ministrów pod nazwą Laboratoria Przyszłości, to pomysł na stworzenie nowoczesnej szkoły, w  której zajęcia będą prowadzone w sposób ciekawy, angażujący uczniów, w szczególności uczniów z SPE, oraz sprzyjający odkrywaniu ich talentów i rozwijaniu zainteresowań.

Celem inicjatywy jest wsparcie wszystkich szkół podstawowych w budowaniu wśród uczniów kompetencji przyszłości z tzw. kierunków STEAM (nauka, technologia, inżynieria, sztuka oraz matematyka). W ramach Laboratoriów Przyszłości organy prowadzące szkoły otrzymają od państwa wsparcie finansowe warte ponad miliard złotych, dzięki któremu miliony polskich uczniów będą mogły uczyć się poprzez eksperymentowanie i zdobywać w ten sposób praktyczne umiejętności.

Pozwoli to, nadążać za dynamicznym światem, niezbędne stanie się kształcenie permanentne. Ludzie żyjący w cyberświecie będą musieli opanować dwie zasadnicze umiejętności: ciągłego uczenia się nowych rzeczy, oraz dokonywania wyboru wśród wielu możliwości. Dyrektorzy szkół i nauczyciele będą musieli zrozumieć, że czynnikiem sukcesu staje się umiejętność przyswajania informacji oraz wyciągania samodzielnych wniosków. W szkole, w której panuje taka świadomość, praca polegać będzie na obróbce informacji i budowaniu wiedzy, a funkcja nauczyciela nie będzie ograniczać się jedynie do jej przekazywania. Zadaniem szkoły nie będzie w  tym przypadku wyłącznie przygotowanie do kolejnego etapu kształcenia, ale przede wszystkim do życia osoby z SPE w  przyszłości, do funkcjonowania w nowoczesnym świecie nowych technologii informacyjnych.

W edukacji nadszedł czas nowego spojrzenia w system kształcenia przyszłych pedagogów. Szybki rozwój technologiczny warunkuje potrzebę tworzenia nowych kierunków i kształcenia nauczycieli w obszarach dających zatrudnienie. Ważne jest samodoskonalenie się nauczycieli i zdobywanie przez nich nowych kwalifikacji i umiejętności, które pozwolą na wykorzystanie doświadczenia pedagogicznego w nauczaniu przez nich w  ciekawy i interesujący sposób nowych zagadnień.

Autorzy Strategii Rozwoju Edukacji na lata 2007 – 2013 stwierdzają, że nauczyciel w procesie kształcenia odgrywa kluczową rolę. To on ma dbać o  rozwój ucznia, studenta i uczestnika kształcenia ustawicznego. Ważne jest zatem, by  kadra pedagogiczna charakteryzowała się wysokimi kwalifikacjami zawodowymi. Niestety w chwili obecnej znaczna część kadry nauczycielskiej posiada przestarzałe i nieadekwatne do  zapotrzebowania kwalifikacje zawodowe. Dlatego proponowane zmiany nie tylko wzbogacą warsztat pracy nauczycieli o nowe umiejętności i doświadczenia ale jednocześnie umożliwią utrzymanie dotychczasowego miejsca pracy[22].

Komputeryzacja otwiera drzwi do lepszego świata. Z analiz zawartych w Raporcie Międzyresortowego Zespołu do Prognozowania Popytu na Pracę wynika, iż w obszarze edukacji najwyższym tempem wzrostu będzie charakteryzował się dział różnorodnych szkoleń[23]. Największy wzrost następuje w obszarze edukacji z wykorzystaniem technologii informatycznych i  informacyjno-komunikacyjnych (np.: e-learning) oraz Internetu (np.: tzw. ang. webeducation).

Problemy i refleksje związane zarówno z teoretycznymi jak i  metodologicznymi podstawami badań nad funkcją nauczyciela w  świecie mediów pojawiły się w ostatnich latach. Wynikają one z  dynamicznego rozwoju technologii informacyjnych i mediów cyfrowych oraz możliwości ich zastosowania na wszystkich etapach rozwoju człowieka i każdej jego aktywności społeczno-zawodowej, w tym także w  specyficznym obszarze jakim jest praca nauczyciela.

2. Nauczyciel a SPE w  procesie wdrażania nowych technologii informacyjnych

Naukowcy zawsze w okresach przełomów dostrzegali potrzebę nowego spojrzenia na problemy edukacji i pojawiającą się w tym kontekście rolę nauczyciela. Kształcenie dla przyszłości wymaga całkiem innego typu nauczyciela i stosowanych przez niego narzędzi. Działalność edukacyjna bowiem, w wymiarze przedmiotowo-podmiotowym była, jest i prawdopodobnie będzie powiązana z charakterem cywilizacji i z  jej rozwojowymi trendami. Każda epoka musi więc podejmować od  nowa trud określenia kontekstu edukacyjnego, poznania specyfiki rzeczywistości społecznej stanowiącej tło dla interakcji i  interwencji edukacyjnych, w których wychowawca odgrywa zasadniczą rolę[24].

Nauczyciel funkcjonuje w obszarze nieustannych zmian zarówno w obszarze globalnym jak i lokalnym. Konsekwencją przeobrażeń świata jest zmiana oczekiwań społeczeństwa wobec edukacji. Nowe priorytety, spojrzenie na proces nauczania-uczenia się oraz wynikające stąd odniesienie dla metod, strategii nauczania implikują nową jakość zadań i kompetencji nauczyciela[25]. Szersze stają się możliwości w zakresie edukacji oraz badań naukowych[26].

Zmiany zachodzące w obszarze przetwarzania informacji są tak dynamiczne i wszechstronne, że człowiek, który nie nadąża za nimi, coraz bardziej traci kontakt z możliwościami, których te pierwsze dostarczają[27]. Nauka i jej osiągnięcia powinny przede wszystkim pomagać ludziom w życiu, pomagać zrozumieć rzeczywistość i czynić ją lepszą – łatwiejszą, bardziej bezpieczną. Zmiana jest (i zawsze była) napędzana przez: technologię, instytucję i wartości - narzędzia, zasady i normy. Rozpatrywanie charakteru zmian - pozytywnego lub negatywnego odbywa się w kontekście kształtowania tych sił oraz kierunku, w jakim podążają. Wzbogacanie wiedzy o człowieku, zwiększa możliwości takiego postępowania edukacyjnego i kształtowania warunków edukacji, aby stworzyć szansę wielostronnego rozwoju ludzi, zachęcić ich do życia godziwego i wydobyć z nich ich najlepsze cechy[28].

Niewątpliwie istotne znaczenie w tym obszarze mają nowe technologie informacyjne. Są one motorem innowacyjności, która wkracza w  dużej mierze w dziedzinę edukacji między innymi dzięki sile rozszerzania nowego wymiaru nauczania na odległość. Na bazie dwóch istniejących już modeli kształcenia: edukacji na  odległość oraz bezprzewodowych i mobilnych technologii powstał model kształcenia oparty o technologię i środowisko e-learning. Model ten wyraźnie określa nowy paradygmat kształcenia, mocno osadzając go w społeczeństwie nowych technologii[29].

Nauczanie wspomagane komputerem i Internetem, a także robotami-nauczycielami pozwala nie tylko rozwijać umiejętności informatyczne, ale przede wszystkim stwarza znakomite warunki dla rozwoju myślenia twórczego uczących się dzieci, oddziaływania na ich osobowość. Przyspiesza i ułatwia nabywanie różnorodnych umiejętności, stanowi bogate źródło informacji. Ponadto jest nieocenione w diagnozie i terapii pedagogicznej. "Podstawa programowa" nakłada na szkoły na wszystkich etapach kształcenia ogólny obowiązek sformułowany w zapisie: "(...) nauczyciele stwarzają uczniom warunki do nabywania następujących umiejętności: poszukiwania, porządkowania i  wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną i komunikacyjną". Odnosi się to do wszystkich dziedzin kształcenia, a zatem do wszystkich nauczycieli[30].

Jednak, aby móc stosować z powodzeniem rozwiązania nauczania w środowisku nowych technologii informacyjnych konieczne jest zaplecze techniczne i odpowiednio ukształtowana infrastruktura. Ta potrzeba rozumiana była przez pedagogów i środowiska akademickie. Zainicjowane zostały zmiany w szkołach, uświadamiając potrzebę rozwoju – zarówno kwalifikacji i  kompetencji pedagogów, jak i infrastruktury.

Obecnie występują pewne teoretyczne i praktyczne problemy na  tle rozwoju współczesnego społeczeństwa, w którym przemiany nie są już przemijającą modą, lecz obiektywną koniecznością wynikającą z charakteru procesów ewolucyjnych nauki i techniki, a także z przeobrażeń w kształceniu i wychowaniu. Zagadnienia, które rodzą się w związku z tworzącym się społeczeństwem informacyjnym, dotyczą wszystkich kwestii związanych z możliwościami i zagrożeniami powodowanymi przez nowe technologie w procesie kształcenia i wychowania człowieka. Stanowią one bardzo istotny element kształtowania myślenia przyszłego pokolenia[31].

Ze względu na postęp naukowo-techniczny wzrasta zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych specjalistów zatrudnionych w różnych dziedzinach życia. Przydatne umiejętności mogą zostać zdobyte podczas specjalistycznych szkoleń[32]. Zachowanie ciągłości i systematyczności uczenia się zapewnia stały rozwój, a także chroni przed zdezaktualizowaniem zdobytych kwalifikacji[33]. Dlatego trzeba przywiązywać dużą wagę do kształtowania zainteresowań technicznych, w duchu wychowania zgodnego z sumieniem i etyką. Dzieci i młodzież muszą nabyć takich cech osobowości i  osiągnąć, taki stopień rozwoju funkcji psychicznych, który by  im pozwolił nie tylko poznawać współczesną rzeczywistość, ale również ją zmieniać i tworzyć nową. To pozwoli im nie tylko rozumieć zjawiska techniczne, lecz także lepiej posługiwać się odpowiednimi narzędziami, współżyć w świecie nowych technologii. Wprowadzanie dzieci w zagadnienia techniki i przygotowanie ich do świadomego oraz aktywnego udziału w jej rozwoju jest konieczne, możliwie już od  najwcześniejszych lat. Realizacja tych zadań wymaga wysiłku nie tylko nauczycieli, ale także rodziców oraz różnego rodzaju organizacji dziecięcych i młodzieżowych.

Kierunek rozwoju techniki uzależniony jest od człowieka, ponieważ to on jest ich twórcą. Motorem rozwoju są także nowe potrzeby, nowe warunki i zadania, jakim musi sprostać jednostka. Realizacja tych zadań wymaga kształtowania nowych cech osobowości, nowych postaw, rozwoju dotąd nieznanych rodzajów zainteresowań, uzdolnień i zdolności. Budowane w  przyszłości relacje powinny uwzględniać aspekty etyczne, które wynikają nie tylko z moralności człowieka, ale mogą być także wsparte rozwiązaniami prawnymi[34].

Na tym tle uwidacznia się w sposób bardzo wyraźny rola współczesnego nauczyciela, który pełni rolę przewodnika po  świecie nowych technologii informacyjnych. Na nim to spoczywa ogromna odpowiedzialność. Praca współczesnego pedagoga nie polega wyłącznie na przekazywaniu informacji, lecz na podawaniu ich w formie problemowej, w powiązaniu z kontekstem, na ukazywaniu zagadnień w  perspektywie w taki sposób, aby uczeń mógł dostrzec związek między ich rozwiązaniem a  szerszymi kwestiami[35].

Współczesny nauczyciel powinien cieszyć się uznaniem i  dlatego w ciągu swojej pracy zawodowej musi on aktualizować i doskonalić swoje wiadomości i techniki ich przekazywania. Przestrzegając równowagi pomiędzy kompetencjami nauczania w danej dziedzinie a  kompetencjami pedagogicznymi jak zauważa F. Major "(...) nauczyciele byli, są i pozostaną filarami edukacji na  wszystkich poziomach"[36].

Autor: Sebastian Koczy