Nowoczesne technologie w pracy nauczyciela jako szansa na edukację przyszłości

Sebastian Koczy

nauczyciel-konsultant

e-mail:

Streszczenie

Rozwój pedagogiki wraz z rewolucyjnymi odkryciami z dziedziny mikroelektroniki stał się siłą napędową społeczeństwa informacyjnego. Jego rzeczywistość powoduje dziś niewyobrażalne zmiany w edukacji i wychowaniu, mentalności oraz życiu codziennym człowieka. Dynamiczny rozwój technologiczny spowodował jakościowe i ilościowe zmiany w technologii kształcenia, umożliwiając wykorzystanie coraz nowszych mediów dydaktycznych. Proste środki zostały uzupełnione, a w większości przypadków zastąpione mediami złożonymi. Nowoczesne technologie w pracy nauczyciela są szansą na edukację przyszłości.

Abstract

The development of pedagogy and revolutionary inventions in the field of microelectronics have become the driving force in the information society. Its reality makes changes never conceived before in education, people`s mentality and in everyday forms of life. The dynamic development of technology caused qualitative and quantitative changes in new technologies of education, which is connected with the use of state-of-the art media. Simple didactic aids have become supplemented, and in most cases they have become integrated into complex media. Modern technologies in the work of a teacher are a chance for future education.

1. Wstęp

Przemiany cywilizacyjne i przeszeregowanie wartości, których jesteśmy świadkami obejmują przede wszystkim przeobrażenia związane z przygotowaniem człowieka do życia i zawodowego funkcjonowania w nowoczesnym, cyfrowym świecie. Nie są one jednak przedmiotem zbyt licznych refleksji naukowych. A szkoda, gdyż w ramy dokonujących się zmian wpisana jest potrzeba wykształcenia odpowiedniej kadry dydaktycznej – "nowoczesnego nauczyciela".

Konsekwencją przeobrażeń świata jest zmiana oczekiwań społeczeństwa wobec edukacji. Nowe priorytety, spojrzenie na proces nauczania-uczenia się oraz wynikające stąd odniesienie dla metod, strategii nauczania implikują nową jakość zadań i kompetencji nauczyciela [1]. Szersze stają się możliwości w zakresie edukacji oraz badań naukowych [2].

Nigdy w przeszłości zagadnienia te nie miały charakteru tak dynamicznego. W obszarze edukacji, obok znanych, tradycyjnych rozwiązań coraz częściej i śmielej występują innowacyjne metody wynikające z rewolucji informacyjnej. Nowe technologie informacyjne, a zwłaszcza roboty będą już wkrótce stanowić niezwykle skuteczne narzędzie wspomagania i usprawniania różnorodnych działań podejmowanych w obszarach aktywności pedagogicznej. Dzięki nim wiele przedmiotów w szkole wcale nie musi być nudnym przekazem dużej ilość informacji. Podstawową wiedzę informatyczną można bowiem będzie zdobyć w sposób łatwy i przyjemny, niejako przy okazji zabawy.

Dobrze przygotowani pod względem umiejętności wykorzystywania technologii informacyjnych i komunikacyjnych nauczyciele oraz nowy model edukacji uwzględniający najnowsze osiągnięcia z dziedziny nowych technologii powinien lepiej przygotować uczących się do szybko zmieniającej się rzeczywistości. Model ten wyraźnie określi nowy paradygmat kształcenia, mocno osadzając go w społeczeństwie nowych technologii [3]. Pozwoli to na efektywniejsze przygotowanie człowieka do jego funkcjonowania w zinformatyzowanym i zrobotyzowanym świecie.

2. Uwarunkowania edukacyjne społeczeństwa informacyjnego

Upowszechnienie się technologii informacyjnych i komunikacyjnych wywiera ogromny wpływ na życie człowieka, nie pozostając bez znaczenia dla edukacji szeroko rozumianej, a w szczególności dla edukacji nauczycieli. W sposób dynamiczny praktyka edukacyjna tworzy nowy model zawodu nauczyciela, który musi odpowiadać szybko zmieniającej się rzeczywistości. Od współczesnego pedagoga wymaga się coraz wyższych kompetencji niezbędnych do pracy w szkole, umożliwiających maksymalne wykorzystanie zdobytej wiedzy i umiejętności oraz własnej motywacji będącej składową struktur osobowościowych [4]. Kompetencje zawodowe nauczyciela dotyczą "(...) zdolności i gotowości do wykonywania zadań na określonym poziomie" [5] umożliwiającym w różnych sytuacjach życiowych wykorzystanie wiedzy i doświadczenia w zakresie wychowania i kształcenia dzieci i młodzieży na różnym poziomie i przyjmowanie za to odpowiedzialności [6].

Zatem w pracy nauczyciela ważne są kompetencje zawarte w trzech obszarach:

• przedmiotowym, który dotyczy merytorycznego przygotowania w zakresie nauczanego przedmiotu,
• pedagogicznym, oznaczającym metodyczne przygotowanie nauczyciela do przekazywania wiedzy uczniom,
• informatycznym, w ramach którego nauczyciele posiadają biegłość stosowania nowych technologii informacyjnych na zajęciach.

Rosnące znaczenie technologii informacyjnej dla życia obywateli i funkcjonowania społeczeństw oraz interdyscyplinarny i integrujący charakter tej technologii powodują, że szczególnego znaczenia nabierają standardy przygotowania każdego nauczyciela w zakresie technologii informacyjnej. Obecnie oczekuje się bowiem, że nauczyciele stawać się będą nauczycielami technologii informacyjnej i komunikacyjnej w takim samym sensie, w jakim są nauczycielami czytania, pisania i rachowania.

Każdy nauczyciel powinien więc być przygotowany do posługiwania się technologią informacyjną i komunikacyjną w pracy własnej oraz w pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami. Przygotowanie takie powinno obejmować głównie wykorzystanie technologii informacyjnej jako medium (środka) dydaktycznego w nauczaniu swojej dziedziny.

Problematyka kształcenia nauczycieli do pracy w zawodzie jest szczególnie istotna z uwagi na fakt, że dotyczy wyjątkowej grupy zawodowej odpowiedzialnej za pomoc ludziom w rozwijaniu ich talentów, w lepszym wykorzystaniu ich możliwości oraz zdobywaniu szerokiego zakresu wiedzy i umiejętności potrzebnych w życiu osobistym i zawodowym. Oczekiwania w stosunku do nauczycieli nie przestają rosnąć, a środowisko w którym pracują jest coraz bardziej wymagające [7]. Nową rolę nauczyciela, a przez to także szkoły prezentuje tak zwana Biała Księga Komisji Europejskiej, w której nauczyciela określa się jako przewodnika i tłumacza [8]. Myśl ta jest rozszerzona w raporcie J. Delorsa, gdzie pedagog postrzegany jest już jako "(...) przyszły promotor zmian i orędownik wzajemnego zrozumienia i tolerancji" [9].

Najbogatszym źródłem informacji o wymogach stawianych nauczycielom są badania empiryczne realizowane na stanowiskach pracy, które wytyczają kierunek postępowania i prowadzą do opracowania "obrazu zawodu". Na podstawie analizy zawartych w nim danych można opracować programy nauczania nauczycieli, a także tworzyć standardy kwalifikacji zawodowych nauczycieli i określać wymagania im stawiane [10]. W analizie zawodu nauczyciela uwzględnić należy następujące warunki:

• aktualne i przyszłe wymagania wynikające z prognoz i zamierzeń perspektywicznych,
• wymagania właściwe z zaznaczeniem tendencji rozwojowych,
• określenie warunków i możliwości pracy kompleksowo co do zakresu i poziomu,
• opisanie miejsca nauczyciela w procesie rozwiązywania zadań zawodowych,
• przedstawienie ogólnej struktury czynności i funkcji zawodowych [11].

W kontekście rozwoju kompetencji nauczyciela należy wziąć pod uwagę specyfikę pracy w warunkach postępującej informatyzacji i rozwoju nowych technologii. Obecnie nie wystarczy już wyposażyć nauczyciela w wiedzę i umiejętności obsługi urządzeń nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Znacznie ważniejsze jest nauczenie twórczego zastosowania programów w procesie kształcenia. Dużego znaczenia nabierają czynności związane z projektowaniem zajęć. Zatem na pierwszy plan wysuwają się zdolności i wiedza z zakresu dydaktyki, psychologii ucznia, oraz socjologii wychowania [12].

W poszukiwaniu optymalnego wzorca nauczyciela w społeczeństwie informacyjnym należy przede wszystkim wziąć pod uwagę zewnętrzne uwarunkowania, w jakich przyjdzie mu działać. Podstawowym celem wszelkich edukacyjnych oddziaływań jest bowiem przygotowanie do życia i zawodowego funkcjonowania wychowanka. Dziś wiadomo, że będzie to społeczeństwo informacyjne zwane także społeczeństwem globalnej informacji, społeczeństwem postindustrialnym, czy tofflerowską "trzecią falą" [13].

Podstawową cechą takiego społeczeństwa jest szybki rozwój nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, dostęp do informacji na bardzo szeroką, dotychczas niespotykaną skalę. Coraz mniej istotny w porozumiewaniu się i przekazywaniu wiedzy staje się czynnik jakim jest odległość. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że obecnie świat wkroczył w erę, gdzie najcenniejszym dobrem stała się informacja. Stąd właśnie obserwuje się bardzo szybki rozwój technologii umożliwiający jej przekazywanie, przesyłanie i analizę.

W najnowszej literaturze brak jest jednoznacznej definicji społeczeństwa informacyjnego, co należy uznać za słabą stronę tej wizji. Intuicyjnie, przeciętny człowiek określi je, jako takie społeczeństwo, gdzie używa się powszechnie komputerów i technik z nimi związanych [14]. W większości definicji kładzie się duży nacisk na znaczenie informacji. S. Juszczyk za społeczeństwo informacyjne uznaje takie, "(...) w którym siła robocza składa się z pracowników informacyjnych (ang. information workers), a informacja jest najważniejsza" [15]. Dodając, że jest nowym typem społeczeństwa, różniącym się od społeczeństwa industrialnego głównie produkcją informacji oraz wartości niematerialnych, co staje się siłą napędową do formowania i rozwoju. W swoich pracach autor ten podkreśla, iż ważnym elementem społeczeństwa informacyjnego stał się czynnik zawodowy. Dlatego "(...) o społeczeństwie informacyjnym mówimy wtedy, gdy radykalnie zmienia się natura pracy i organizacja produkcji"[16]. Przeobrażeniu ulegają stosunki pracy i warunki zatrudnienia. Konsekwencjami oddziaływania technologii informacyjnych są poszukiwania nowych elastycznych form działania, zintensyfikowanie współpracy przy wykorzystaniu globalnej sieci informacyjnej, oraz rozwój pracy w zespołach [17].

K. Krzysztofek i M. Szczepański stwierdzają, że jest to: "(...) społeczeństwo, w którym informacja jest intensywnie wykorzystywana w życiu ekonomicznym, społecznym, kulturalnym i politycznym; to społeczeństwo, które posiada bogate środki komunikacji i przetwarzania informacji, będące podstawą tworzenia większości dochodu narodowego oraz zapewniające źródło utrzymania większości ludzi" [18]. Definicją tego pojęcia jest charakterystyka według której "(...) społeczeństwo informacyjne charakteryzuje się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych i wykorzystuje usługi telekomunikacyjne do przekazywania i zdalnego przetwarzania informacji"[19]. Kolejna definicja podkreśla, iż społeczeństwo informacyjne to takie, które określone informacje wytwarza, przechowuje, przekazuje, pobiera i wykorzystuje [20]. Z kolei M. Łuszczuk i A. Pawłowska traktują społeczeństwo informacyjne jako wielowymiarową rzeczywistość współtworzoną przez cztery podstawowe substraty:

• technologiczny – infrastruktura technologiczna, czyli dostępność urządzeń służących gromadzeniu, przetwarzaniu, przechowywaniu i udostępnianiu informacji, mnogość kanałów przesyłania danych oraz możliwość łączenia ich w rozmaite konfiguracje,
• ekonomiczny – sektor informacyjny gospodarki, czyli te gałęzie produkcji i usług, które zajmują się wytwarzaniem informacji oraz technik informacyjnych, a także ich dystrybucją. Społeczeństwa informacyjne charakteryzują się dużym udziałem tych dziedzin gospodarki w PKB,
• społeczny – wysoki odsetek osób korzystających w pracy, szkole i domu z technologii informatycznych, co jest zbieżne z wysokim poziomem wykształcenia społeczeństwa,
• kulturowy – wysoki poziom kultury informacyjnej, przez którą rozumie się stopień akceptacji informacji jako dobra strategicznego i towaru, a także odpowiedni poziom kultury informatycznej, przez którą rozumie się opanowanie umiejętności związanych z obsługą urządzeń informatycznych [21].

Można, zatem stwierdzić, że mamy do czynienia z nową strukturą organizacji społeczno-gospodarczej. Powstaje ona jako konsekwencja intensywnego rozwoju technik produkowania, przekazywania, przetwarzania i przesyłania informacji. Jej powstanie zapoczątkowało połączenie komputera i innych technik multimedialnych, a w konsekwencji utworzenie sieci informatycznej. Wydaje się, że wkraczające na rynek nowe pokolenie AC - "pokomputerowe" (ang. after computer) spowoduje upowszechnienie wszelkich form wprowadzania teleinformatyki do codziennego życia. Istotna zmiana nastąpi zapewne po odejściu pokolenia BC - "przedkomputerowego" (ang. before computer) [22].

W pojęciu społeczeństwo informacyjne kluczowym terminem jest informacja, który choć wieloznaczny i niejasny dotyka jednak wielu fundamentalnych aspektów funkcjonowania społeczeństwa [23]. Termin ten okazuje się zbyt szeroki, jeśli nie uwzględni się oprócz informacji także jej przesyłania i odbierania, czyli telekomunikacji. Sama informacja była dla ludzi podstawowa od zawsze. Z tego punktu widzenia nie znamy społeczeństw nieinformacyjnych. Dopiero jednak dzięki wynalazkom i rozwojowi nowych technologii z dziedziny mikroelektroniki i informatyki, w tym głównie technologii telekomunikacyjnych, informacja stała się wszechobecna i wszechmocna [24]. Stąd też cechami wieku cywilizacji informacyjnej jest wiedza i wykształcenie [25].

Mówiąc o nowoczesnym zinformatyzowanym i zrobotyzowanym społeczeństwie, mamy w istocie na myśli model rozwoju społecznego określany coraz bardziej powszechnie terminem "społeczeństwo wiedzy", które jest naturalnym następcą społeczeństwa informacyjnego. Społeczeństwo wiedzy to takie, które przypisuje wiedzy i umiejętnościom rolę głównego czynnika sprawczego w szybkim i stabilnym rozwoju gospodarczym. To społeczeństwo, które umie potrzebną mu wiedzę pozyskiwać, przetwarzać, chronić, upowszechniać, a także ją tworzyć w trakcie działalności badawczej. Jest nowym typem społeczeństwa, które dzięki rozwojowi nowych technologii ewoluowało i przeobraziło się w społeczeństwo oparte na wiedzy i gospodarce cyfrowej [26]. Do najważniejszych jego cech można zaliczyć permanentną edukację, nową rolę nauki, zastosowanie wiedzy w praktyce, a także wzrost znaczenia kapitału społecznego, który jest podłożem rozwoju kapitału intelektualnego[27].

"Społeczeństwo wiedzy to społeczeństwo ciągle uczące się, korzystające z wciąż rozrastających się zasobów informacji, a także z własnej wiedzy ukrytej (nieuświadomionej), która jest nieocenionym i nieoszacowanym źródłem informacji". Wykorzystanie tej wiedzy jako elementu własnego ustawicznego rozwoju jest zdaniem S. M. Kwiatkowskiego koniecznością edukacyjną. Konwersja wiedzy ukrytej w wiedzę jawną powinna być celem działania nauczycielskiego w społeczeństwie uczącym się, w którym znaczącą rolę odgrywa informatyzacja życia i coraz częściej edukacji [28].

Reasumując powyższe należy stwierdzić, iż niewątpliwie jedną z naczelnych cech współczesnych czasów jest niezwykle szybki rozwój techniki i technologii, jej coraz większa dostępność i związana z tym ogromna zmienność warunków życia społecznego, gospodarczego, kulturalnego, a także przemiany w sferze mentalnej, psychologicznej itp.

Współczesny człowiek żyje i funkcjonuje w tym świecie. Świecie opanowanym przez multimedia. Konsekwencją tego staje się: mediatyzacja, tj. przenoszenie coraz większej liczby doświadczeń ze świata realnego do wirtualnego i poznawanie otaczającej nas rzeczywistości za pośrednictwem mediów oraz technopolizacja życia, polegająca m.in. na tym, że do człowieka dociera informacja wieloma niezależnymi kanałami (prasa, radio, telewizja, Internet).

3. Społeczeństwo informacyjne obszarem działań nauczyciela

Przestrzeń informacyjna staje się przestrzenią edukacyjną. Obecność nowych technologii (w znaczeniu technicznym) usprawniających komunikację, edukację i interakcję społeczną, tworzy przestrzeń medialną, w której funkcjonują różne pokolenia: dzieci i młodzież, ludzie dojrzali, a także ludzie starsi. Zdaniem J. Izdebskiej, "(...) problem edukacji do życia w przestrzeni medialnej jest dla pedagogów i psychologów bardzo ważny" [29]. Zmiany jakie charakteryzują społeczeństwo wiedzy dotyczą miejsca edukacji i jej nowego znaczenia. Nowe technologie informacyjne, uczenie się za pomocą komputera i odpowiednich programów edukacyjnych, zdobywanie wiedzy przez Internet, zmienia rolę nauczyciela. Przestaje on być "dostawcą" wiedzy oraz "korektorem". Te funkcje przejmuje komputer. Celem nauczyciela będzie motywowanie, zachęcanie i kierowanie procesem uczenia się, czyli pokazywanie czego i jak się uczyć, jak wykorzystać swój potencjał i jak go rozwijać.

W analizowanych, publikacjach wydanych pod koniec XX wieku, a dotyczących mediów akcentuje się w pierwszej kolejności rolę techniki i technologii, następnie − informatyki, czy Internetu [30]. Najnowsze publikacje z tej dziedziny opisują jak społeczności świata zmierzają od gromadzenia informacji do przetwarzania i tworzenia wiedzy, podkreślając jednocześnie szeroki kontekst jej społecznych aspektów [31].

Nauczyciela oprócz rozległej wiedzy przedmiotowej, powinna charakteryzować zdolność empatii, umiejętność porozumiewania się i współdziałania oraz serdeczność [32]. Jak słusznie stwierdza P. Drucker "(...) nauczyciel motywuje, kieruje i zachęca. Nauczyciel staje się liderem" [33]. Nowa rola nauczyciela to bycie trenerem, mentorem, coachem, moderatorem. Metody kształcenia w społeczeństwie wiedzy to właśnie mentoring, coaching i modelowanie. W takim rozumieniu nauczyciel ma być mistrzem i wzorem. Sztuka motywowania uczniów do samorozwoju i samodoskonalenia się, do permanentnej nauki, możliwa jest jedynie poprzez obcowanie z "mistrzem". Dla współczesnej edukacji jest to radykalnie nowa wersja kształcenia, w której mistrz swoim przykładem zachęca do pracy nad sobą, pogłębiania wiedzy i samorozwoju.

Problematyka edukacji w społeczeństwie wiedzy jest rozległa i wciąż ulega zmianom, skłaniając do prowadzenia systematycznych badań. Obserwacja zachodzących zmian jest koniecznością i pozwala dostosować nowoczesną edukację wspieraną przez nowe technologie informacyjne do potrzeb społeczeństwa wiedzy.

Zwraca uwagę ogromna różnorodność propozycji dotyczących wzorca nauczyciela przyszłości, jakie można znaleźć w literaturze. Często, poza tradycyjnymi w tym względzie, jako nadrzędną wskazuje się edukację medialną i informatyczną, a za najważniejszy uważa się rozwój nie tylko wartości duchowych i zawodowych wychowanków, ale podkreśla się również rolę kształtowania umiejętności z zakresu technologii informacyjno-komunikacyjnych [34].

Nauczyciel działający w społeczeństwie informacyjnym, ma do rozwiązania wiele dychotomicznych problemów współczesnego świata, z których jako najważniejsze należy wskazać: afirmacją jednostki czy zakorzenienie we wspólnocie; globalizację czy tożsamość lokalną; społeczeństwo masowe czy lepszą jakość życia jednostki; kult nowości czy afirmację tradycji; pracę jako dorywcze zajęcie czy długoterminową karierę zawodową; konsumpcję czy samorealizację; nieograniczoną wolność doboru partnerów życiowych czy trwałą rodzinę; demokrację w rękach wybranych czy dyskurs publiczny; wreszcie informację czy mądrość [35]. Istotnym dylematem będzie też rozstrzygnięcie, czy edukacyjnym priorytetem mają być wartości czy umiejętności. Przez wiele lat kształcenie zorientowane było na wiadomości, umiejętności, postawy i kompetencje, dziś na plan pierwszy wysuwają się postawy i kompetencje, zaś wiadomości plasują się na końcu tej hierarchii [36]. Jest to związane z wymogami współczesnego rynku pracy, który zainteresowany jest sprawnym zawodowo pracownikiem, wykwalifikowanym specjalistą zatrudnionym w różnych dziedzinach życia, niekoniecznie o szerokich horyzontach myślowych[37]. Nauczyciel coraz częściej staje więc przed koniecznością ukształtowania u uczniów społecznej refleksyjności, nakazującej człowiekowi zastanowić się nad swoją sytuacją i kierunkiem, w jakim zmierza świat.

Rozpatrując społeczeństwo informacyjne jako obszar działań nowoczesnego nauczyciela trzeba w tym miejscu wspomnieć o pedagogicznych konsekwencjach przejawiających się w czterech aspektach: naukowo-dydaktycznym, techniczno-technologicznym, społecznym i wychowawczym [38]. Koncentrując się tylko na konsekwencjach natury wychowawczej, mających dla prowadzonych tu rozważań szczególne znaczenie trzeba zauważyć, że powszechny, nieskrępowany dostęp uczniów do informacji z wielu źródeł, uczestnictwo w kulturze globalnej, wreszcie wspomniana już wcześniej technopolizacja życia, stawiają przed rodzicami i szkołą zupełnie nowe wyzwania. Szkoła zdecydowanie traci monopol na przekazywanie wiedzy, stając się bardziej organizatorem procesu kształcenia niż źródłem samej wiedzy. Obserwowane w wielu krajach obniżenie poziomu intelektualnego uczniów, połączone z upadkiem autorytetów i negatywną zmianą systemu wartości oraz narastające poczucie wielkiego zagubienia młodzieży żyjącej w okresie przemian, rodzą nowe problemy, którym współczesne systemy edukacyjne będą musiały stawić czoła [39].

Wymienione tu cztery obszary pedagogicznych konsekwencji budowania społeczeństwa informacyjnego wzajemnie się przenikają i warunkują. Muszą one zatem być rozpatrywane łącznie w ujęciu systemowym. Edukacja jest bowiem bardzo ważną gałęzią funkcjonowania państwa. Jej kształt zależy w dużej mierze od elit rządzących, ale i przyszłe elity kształcone są w takim systemie edukacyjnym, jaki uprzednio został wypracowany.

4. Kompetencje nauczyciela w dziedzinie technologii informacyjno-komunikacyjnych

Najważniejszym w działalności pedagoga fundamentem jego pracy jest ukierunkowanie aktywności na rozwój i profesjonalizm wiedzy [40]. Problem standaryzacji zawodowej z całą wyrazistością pojawił się na tle ogólnoświatowych tendencji do ujednolicania procesów technologicznych, systemów ekonomicznych, zasad ochrony środowiska oraz wprowadzania norm o charakterze jakościowym. W tym kontekście opracowanie standardów kwalifikacji zawodowych nauczycieli nabiera coraz większego znaczenia – szczególnie dlatego, że Polska jako integralna część struktur europejskich ma dostęp do międzynarodowego rynku pracy. Wywołuje to wiele problemów szczególnie w relacji edukacja – praca[41]. Z jednej strony rodzice, a także uczniowie oczekują coraz bardziej kompetentnych nauczycieli, których kwalifikacje odpowiadałyby standardom stanowisk pracy nowoczesnej szkoły, z drugiej strony ich zaangażowanie jest zbyt małe, by mieli istotny wpływ na treści i jakość kształcenia zawodowego nauczycieli [42]. Według S. M. Kwiatkowskiego jest to jednym z głównych powodów braku skutecznych mechanizmów umożliwiających "przełożenie" wymagań stanowisk pracy na standardy kwalifikacji zawodowych, a w dalszej kolejności na treści kształcenia i wymagania egzaminacyjne [43].

Problematyka ta jest obecna w badaniach naukowych oraz pracach wybitnych pedagogów. W latach 1999 – 2000 pod auspicjami Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej prowadzony był projekt metodologii tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych. Efektem prac zespołu badawczego są opracowania zawarte w raportach i drukach zwartych [44]. Z kolei na arenie międzynarodowej wzmiankowania wymagają prace projektu uruchomionego w 1995 roku przez European Training Foundation skupiających ekspertów z dziedziny kształcenia z krajów członkowskich UE [45].

Pojęcie standardów kwalifikacji zawodowych (zamiennie nazywane standardami profesjonalnymi) jest w literaturze różnie rozumiane. Najczęściej używa się tej nazwy dla modelowych zestawów wiedzy i umiejętności osób, pełniących określone funkcje w organizacji, a ustalonych na podstawie najlepszych przedstawicieli danej profesji. Im węższa grupa tym bardziej wyspecjalizowane są kwalifikacje. Mogą one być podstawą formalnego potwierdzenia uzyskanych kwalifikacji zawodowych odpowiedniego szczebla. Stają się w takiej sytuacji zestawem wymogów, jakie trzeba spełnić, aby dowieść kompetencji do zajmowania określonego stanowiska [46]. W przypadku nauczycieli kwalifikacje ściśle zawodowe są układami umiejętności sensoryczno-motorycznych i umysłowych w postaci metod analizy zjawisk, umiejętności rozwiązywania problemów, organizowania badań w celu oznaczenia rozmaitych zjawisk w recepcji ucznia/studenta. Zatem zaliczyć tu trzeba umiejętności organizowania zajęć, lekcji, ćwiczeń – zależnie od przedmiotu nauczania [47]. Szczególnie ważne są umiejętności kreatywnych oddziaływań i kształtowania postaw twórczych uczniów obejmujące zdolności interakcyjne, pedagogiczne dydaktyczne i w końcu językowe [48].

Nowe czasy i nowa sytuacja, wymagają nowych, bogatszych kompetencji nauczyciela, często utożsamianych z jego kwalifikacjami, niezbędnymi do efektywnego wykonywania tego zawodu.

Pojęcie kompetencji, posiada wiele różnych interpretacji w literaturze. Najbardziej rozpowszechnione jest jako "zdolność do działania, stanowiąca syntezę trzech komponentów: wiedzy, umiejętności i postawy"[49]. Takie ujęcie zakłada, że nauczyciel posiada cały szereg kompetencji, z tórych najważniejszymi są: kompetencje merytoryczne (dogłębna znajomość materiału, posiadanie wiedzy z danego przedmiotu), psychologiczno-pedagogiczne (wiedza z zakresu psychologii rozwojowej i wychowawczej, a także znajomość podstawowych założeń i procedur uczenia się związanych z koncepcjami: behawiorystyczną, kognitywistyczną i humanistyczną) oraz kompetencje komunikacyjne i negocjacyjne (gdyż proces dydaktyczny jest nieustannym procesem komunikacji; w ramach tych kompetencji nauczyciel powinien także posiąść umiejętność sprawnego posługiwania się mediami i szerokiego wykorzystywania technologii informacyjnych, w tym głównie Internetu jako medium komunikacyjnego i informacyjnego). Uwzględniając fakt ogromnej zmienności warunków, w jakich przychodzi działać współczesnemu nauczycielowi listę niezbędnych kompetencji należy poszerzyć o kompetencje autoedukacyjne, związane z rozwojem zawodowym i samokształceniem[50].

Nieustanne zmiany w organizacji pracy szkoły, jej wyposażeniu technicznym oraz eksplozja informacyjna, zmieniają wymagania wobec nauczyciela i tym samym wpływają na konieczność podwyższania jego kwalifikacji. Przeobrażenia te następują w toku pracy, stąd nauczyciele muszą się przekwalifikowywać, dokształcać i wyposażać w inne umiejętności, niezbędne do wykonywania nowych zadań. Kwalifikacje nauczyciela nie są pojmowane statycznie, lecz podkreśla się w nich elastyczność i transfer umiejętności [51]. Stąd też kształcenie nauczycieli powinno obejmować etapy przedzawodowe, prozawodowe, zawodowe i ustawiczne. Jest to bowiem proces ukierunkowany na zdobywanie kwalifikacji, na stopniowe i systematyczne dochodzenie do mistrzostwa zawodowego.

5. Przemiany w postrzeganiu roli nauczyciela z perspektywy nowych technologii

W edukacji nadszedł czas nowego spojrzenia w system kształcenia przyszłych pedagogów. Szybki rozwój technologiczny warunkuje potrzebę tworzenia nowych kierunków i kształcenia nauczycieli w obszarach dających zatrudnienie. Ważne jest samodoskonalenie się nauczycieli i zdobywanie przez nich nowych kwalifikacji i umiejętności, które pozwolą na wykorzystanie doświadczenia pedagogicznego w nauczaniu przez nich w ciekawy i interesujący sposób nowych zagadnień. Nauczyciel, który ma efektywnie spełniać swoje zadania w społeczeństwie informacyjnym musi przestać być "władcą w klasie szkolnej, (...) panem na katedrze, a stać się pomocnikiem ucznia w podejmowanych przez niego procesach uczenia się. Jego praca stanie się bardziej transparentna, a przy tym będzie się musiał ustawicznie uczyć" [52].

Na tym gruncie autorzy raportu "Edukacja jest w niej ukryty skarb" podkreślają, że "rozwój nowoczesnych technologii w niczym nie pomniejsza roli nauczycieli, a przeciwnie zmienia ją gruntownie. (...) Nauczyciel staje się w pewnym sensie partnerem wiedzy zbiorowej, którą powinien organizować, krocząc zdecydowanie w awangardzie przemian" [53].

Nowoczesny nauczyciel wraz z postępującą utratą monopolu na przekazywanie wiedzy, będzie się przekształcać w przewodnika po coraz bardziej skomplikowanych, często hipermedialnych strukturach informacyjnych, stając się inspiratorem i naukowym oraz duchowym opiekunem ucznia. Jest to tym ważniejsze, iż jak akcentują autorzy raportu "żegluga po wiedzy staje się warunkiem wstępnym samej wiedzy" [54].

Wprowadzanie dzieci w zagadnienia techniki i przygotowanie ich do świadomego oraz aktywnego udziału w jej rozwoju jest konieczne, możliwie już od najwcześniejszych lat. Realizacja tych zadań wymaga wysiłku nie tylko nauczycieli, ale także rodziców oraz różnego rodzaju organizacji dziecięcych i młodzieżowych.

Kierunek rozwoju techniki uzależniony jest od człowieka, ponieważ to on jest ich twórcą. Motorem rozwoju są także nowe potrzeby, nowe warunki i zadania, jakim musi sprostać jednostka. Realizacja tych zadań wymaga kształtowania nowych cech osobowości, nowych postaw, rozwoju dotąd nieznanych rodzajów zainteresowań, uzdolnień i zdolności. Budowane w przyszłości relacje powinny uwzględniać aspekty etyczne, które wynikają nie tylko z moralności człowieka, ale mogą być także wsparte rozwiązaniami prawnymi [55].

Na tym tle uwidacznia się w sposób bardzo wyraźny rola współczesnego nauczyciela, który pełni rolę przewodnika po świecie nowych technologii informacyjnych. Na nim to spoczywa ogromna odpowiedzialność. Praca współczesnego pedagoga nie polega wyłącznie na przekazywaniu informacji, lecz na podawaniu ich w formie problemowej, w powiązaniu z kontekstem, na ukazywaniu zagadnień w perspektywie w taki sposób, aby uczeń mógł dostrzec związek między ich rozwiązaniem a szerszymi kwestiami [56].

Współczesny nauczyciel powinien cieszyć się uznaniem i dlatego w ciągu swojej pracy zawodowej musi on aktualizować i doskonalić swoje wiadomości i techniki ich przekazywania. Przestrzegając równowagi pomiędzy kompetencjami nauczania w danej dziedzinie a kompetencjami pedagogicznymi jak zauważa F. Major "(...) nauczyciele byli, są i pozostaną filarami edukacji na wszystkich poziomach" [57].

W tej sytuacji proces nauczania będzie ewoluował w stronę metanauczania, w którym zadaniem nauczyciela jest przygotowanie ucznia do samodzielnego i całożyciowego procesu uczenia się, kształtowanie dojrzałości informacyjnej ucznia, polegającej nie tylko na uzyskaniu sprawności w wyszukiwaniu informacji z różnych źródeł, ale także na umiejętności jej selekcjonowania i wartościowania, a w dalszej konsekwencji kształcenia ku mądrości. Takie cechy posiada edukacja refleksyjna, która postuluje ponadto m.in. zerwanie z ilościową dominacją informacji, odbudowanie układu mistrz-uczeń i polepszenie dialogu nauczyciela z uczniami, holistyczne postrzeganie ucznia, umiejętne łączenie najlepszych cech tradycyjnej edukacji z nowoczesnymi technologiami i innowacjami [58].

Wydaje się także być niezbędnym włączenie do edukacji szeroko rozumianego humanizmu jako przeciwwagi dwóch podstawowych przejawów technopolizacji życia, a więc bezdusznej technokracji i odejścia od tradycyjnych wartości, których obecny brak jest jedną z głównych przyczyn kryzysu w obszarze edukacji. Przywrócenie nadrzędnych wartości, jako naczelnego elementu kształtowania celów edukacji, wokół którego rozbudowuje się wiadomości i umiejętności jest zgodne z trendami obecnie obowiązującymi w dydaktyce. Dodatkowo jak celnie zauważa A. Bogaj "(...) priorytetową kategorią celów edukacji szkolnej staje się dziś kształtowanie określonego świata wartości i postaw, które mają wpływ na (...) urzeczywistnianie człowieczeństwa, a więc na sens ludzkiej egzystencji, orientacji życiowych i dążeń człowieka, wreszcie jakość jego życia" [59].

Także zwraca słuszną uwagę J. Gajda, stwierdzając, że "(...) istotą edukacji jest świadome wprowadzanie w świat wartości, uczenie trafnego ich wyboru" uznając kształtowanie właściwej postawy aksjologicznej za "(...) istotny, a może i najważniejszy problem edukacyjny służący budowaniu człowieczeństwa" [60]. A wszystko po to, aby przygotować człowieka do sprostania "(...) wszelkim przeciwnościom i sprzecznościom nadchodzących czasów, w tym bezrobociu, życiowym niepowodzeniom oraz harmonijnemu łączeniu wartości absolutnych (być) z wartościami konsumpcyjnymi (mieć)" [61].

Wszystkie te nowe, rodzące się problemy stają się przedmiotem naukowych badań [62], a upowszechnianie się nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w postrzeganiu roli nauczyciela, wzbudza wielkie nadzieje [63].

6. Podsumowanie

Pytania o przyszłość i kształt edukacji w odniesieniu do technologii informacyjnych i komunikacyjnych stawiane były od kiedy technologie te wkroczyły do różnych sfer aktywności ludzkiej, a zwłaszcza komunikacji i akcentowanej tu edukacji. Dlatego konkludując rozważania zawarte w niniejszym artykule należy stwierdzić, że optymalnym modelem nowoczesnego nauczyciela w społeczeństwie informacyjnym będzie posiadający rzetelną wiedzę, refleksyjny praktyk. Reprezentując edukację przyszłości będzie on biegle posługiwać się najnowszymi technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi, mając świadomość szans i zagrożeń, jakie te technologie wnoszą do obszaru edukacji i codziennego życia. Nauczyciel "edukacji przyszłości" przywiązywać będzie bardzo dużą wagę do kształtowania postaw i sfery aksjologicznej wychowanków, a co najważniejsze będzie przygotowany do nieustannie zmieniających się warunków życia i zawodowego funkcjonowania, w tym także do ciągłego doskonalenia własnych umiejętności. To człowiek zdolny do refleksji i interpretacji różnorodnych sytuacji edukacyjnych [64].

Bibliografia

• "Edukacja w społeczeństwie wiedzy – wieloznaczność rzeczywistości społecznej i kulturowej", Maszynopis, Międzynarodowa Konferencja Wydziału Pedagogiki i Psychologii U.Śl., Katowice 25-26.IX.2006 r.
• Bangemann M., Recommendations to the European Council: Europe and the global information society, European Commission, Brussels 1994.
• Bazewicz M., Wizja społeczeństwa ery komunikacji, informacji i wiedzy XXI w., Wydawnictwo Silesia, Wrocław 2000.
• Białobłocki T., Moroz J., Nowina-Konopka M., Zacher L. W., Społeczeństwo informacyjne. Istota, problemy, wyzwania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.
• Bielecki J., Jacewicz A., Edukacja z perspektywy przemian kulturowo-społecznych, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2010.
• Bliźniuk G., Nowak J. (red.), Społeczeństwo informacyjne, PTI, Katowice 2005.
• Bogaj A., Kształcenie ogólne. Między tradycją a ponowoczesnością, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000.
• Dobrołowicz W., Gralewski J. (red.), Kreatywność nowe aspekty poznawcze i praktyczne, Wszechnica Polska, Warszawa 2005, s. 81.
• Domański S., Kapitał ludzki a wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993; A. Straszak, Sieciowa infrastruktura edukacyjna społeczeństwa informacyjnego, [W:] Lewowicki T., Siemieniecki B. (red.), Rola i miejsce technologii informacyjnej w okresie reform edukacyjnych w Polsce, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2002, s. 95.
• Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999.
• Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Moderski i S-ka, Warszawa 2000.
• Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji XXI w. pod przewodnictwem J. Delorsa, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Warszawa 1998.
• Efektem prac zespołu jest publikacja Development of Standards in Vocational Education and Training. Qualification and training methods. Manual, Volume 1, European Training Foundation, European Communities 1998.
• Gabon – Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
• Gajda J., Idea nowego humanizmu jako wyzwanie edukacyjne w dobie globalizmu, [W:] Kojs W., Edukacyjne konteksty procesów globalizacji, Uniwersytet Śląski w Katowicach Filia w Cieszynie, Cieszyn 2001.
• Gnitecki J., Diagnostyka pedagogiczna, Warszawa 2009.
• Goban – Klas T., Powstanie i rozwój mediów. Od malowideł naskalnych do multimediów, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001.
• Goban – Klas T., Sienkiewicz P., Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Wydaw. Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków 1999.
• Gogołek Wł., Z badań nad uwarunkowaniami edukacji, [W:] M. Tanaś (red.), Pedagogika@środki informacyjne i media, Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa − Kraków 2004.
• Haber L. H., Mikrospołeczność informacyjna, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo Dydaktyczne, Kraków 2001.
• Hyżak D., Kompetencje i umiejętności nauczycieli wobec wyzwań XXI wieku, [W:] Bereźnicki F., Denek K., Edukacja jutra, Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005.
• Jenkins H. O., Getting In Right. A Handbook for school Leadership, Oxford Blackweel, Education, 1991.
• Juszczyk S. (red.), Edukacja medialna w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2002.
• Juszczyk S., Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.
• Juszczyk S., Komunikacja człowieka z mediami, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1998, s. 108.
• Koczy S., Handel elektroniczny w małym i średnim przedsiębiorstwie, "Górnośląskie Studia Przedsiębiorczości" nr 1/2006.
• Koczy S., Modele e-learningu na tle światowych trendów rozwoju nauczania, "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" nr 12/2008.
• Koczy S., Nauczanie na odległość – nowy paradygmat kształcenia, "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" nr 11/2007.
• Koczy S., Zarządzanie bezpieczeństwem informacji, "Górnośląskie Studia Przedsiębiorczości" nr 1/2008.
• Kojs W., Piotrowski E., Zimny T. M., Edukacja jutra. VIII Tatrzańskie Seminarium Naukowe, Agencja Promocji Nauki i Kultury Menos s.c., Częstochowa 2002.
• Krzysztofek K., Szczepański M. S., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002.
• Kubicka D., Kołodziejczyka A. (red.), Psychologia wpływu mediów, Wybrane teorie, metody, badania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007.
• Kwiatkowski S. M., Sepkowska Z. (red.), Metodologia tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych. Poradnik, ETF, MEN, MIPS, KUP, BKKK, Warszawa 2000; Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Metodologia tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych, Raport końcowy eksperckiego zespołu wykonawczego, MPiPS, Warszawa 1999.
• Kwiatkowski S. M., Standardy kwalifikacji zawodowych. Teoria metodologia projekty, IBE, Warszawa 2001.
• Kwiatkowski S. M., Szymela K. (red.), Standardy kwalifikacji zawodowych. Teoria. Metodologia. Projekty, IBE, Warszawa 2001.
• Lewowicki T., Siemieniecki B., Media w edukacji, Szanse i zagrożenia, Toruń 2008.
• Lubacz J., W drodze do społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999.
• Łuszczuk M., Pawłowska A., Stan zaawansowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce, "Sprawy Międzynarodowe" nr 2(LIII)/2000.
• Maszke W., Kocór M., Kompetencje zawodowe nauczycieli, [W:] Bielecki J., Jacewicz A., Edukacja z perspektywy przemian kulturowo-społecznych, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2010.
• Mayor F., Przyszłość świata, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001.
• Morbitzer J., Nauczyciel w społeczeństwie informacyjnym, s. 261 [W:] Denek K., Koszczyc T., Lewandowski M., Edukacja jutra. IX Tatrzańskie Seminarium Naukowe, Wydawnictwo WTN, Wrocław 2003.
• Morbitzer J., O refleksyjną edukację w medialnym świecie, [W:] Edukacja jutra. VIII Tatrzańskie Seminarium Naukowe.
• Morbitzer J., Pedagogiczne konsekwencje powstawania społeczeństwa informacyjnego, Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, tom LIII, Wydaw. Oddziału PAN, Kraków 2000.
• Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa. Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia, Warszawa 1997.
• Nowacji T., Kwalifikacje i autokracja nauczycieli, [W:] Żegnałek K., Kompetencje współczesnego nauczyciela, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2008.
• Nowacki T., Wiatrowski Z. (red.), Słownik pedagogiki pracy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
• Pachociński R., Technologia a oświata, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001.
• Sankała A., Psychologiczne i społeczne zagrożenia związane z zastosowaniem mediów i technologii informatycznej w edukacji, [W:] Tanaś M. (red.), Pedagogika @ środki informatyczne i media, Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa − Kraków 2004.
• Siemieniecki B., Podstawowe kompetencje społeczeństwa informacyjnego a pedagogika medialna, "Pedagogika Mediów" nr 1/2005.
• Strykowski W., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, "Edukacja Medialna", nr 4/2002.
• Szlosek F., Goźlińska E., Podręczny słownik nauczyciela kształcenia zawodowego, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1997.
• Szlosek F., Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1995; Szlosek F. (red.), Drogi i bezdroża kształcenia nauczycieli w Polsce, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1995.
• Sztompka P., Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003.
• Sztompka P., Szok przyszłości. Dziesięć dylematów XXI wieku, Wprost. nr 1/2003 (5 styczeń), s. 26-27; zob. także: K. Denek, Perspektywa reformy edukacyjnej, [W:] Denek K., Bereśnicki F., Tendencje w dydaktyce współczesnej, Wydaw. A. Marszałek, Toruń 1999.
• Tanaś M. (red.), Pedagogika@środki informacyjne i media, Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa − Kraków 2004.
• Toffler A., Toffler H., Budowa nowej cywilizacji. Polityka Trzeciej Fali, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996.
• Wojnar I., Humanistyczne intencje edukacji, Wydaw. Akademickie Żak., Warszawa 2000.
• Zając W., Wybrane koncepcje pedeutologiczne a zagrożenia cywilizacji XXI w., "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" nr 10/2006.
• Zjaziun I. A. (tłum. Zjaziun L., Szlosek F.), Mistrzostwo pedagogiczne, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji PIB, Warszawa – Radom 2005.

[1] Zając W., Wybrane koncepcje pedeutologiczne a zagrożenia cywilizacji XXI w., "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" nr 10/2006, s. 12.

[2] Koczy S., Zarządzanie bezpieczeństwem informacji, "Górnośląskie Studia Przedsiębiorczości" 1/2008, s. 51.

[3] Koczy S., Nauczanie na odległość – nowy paradygmat kształcenia, "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" nr 11/2007, s. 38.

[4] Bielecki J., Jacewicz A., Edukacja z perspektywy przemian kulturowo-społecznych, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2010, s. 125.

[5] Jenkins H. O., Getting In Right. A Handbook for school Leadership, Oxford Blackweel, Education, 1991, s. 161.

[6] Maszke A. W., Kocór M., Kompetencje zawodowe nauczycieli, [W:] J. Bielecki, A. Jacewicz, Edukacja z perspektywy przemian kulturowo-społecznych, Wydawnictwo NWSP, Białystok 2010, s. 374.

[7] Cichocki A., Priorytet zmian w organizacji pracy nauczycieli w kontekście inicjatyw i tendencji międzynarodowych raportów edukacyjnych, [W:] J. Bielecki, A. Jacewicz, Edukacja z perspektywy przemian kulturowo-społecznych,..., op. cit., s. 385.

[8] Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa. Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia, Warszawa 1997, s. 51.

[9] Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji XXI w. pod przewodnictwem J. Delorsa, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Warszawa 1998, s. 147.

[10] Kwiatkowski S. M., Standardy kwalifikacji zawodowych. Teoria metodologia projekty, IBE, Warszawa 2001, s. 24-25.

[11] Zob. Nowacki T., Wiatrowski Z. (red.), Słownik pedagogiki pracy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.

[12] Juszczyk S., Komunikacja człowieka z mediami, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1998, s. 108.

[13] Zob. Toffler A. i H, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996; Lubacz J., W drodze do społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999; Goban – Klas T., Sienkiewicz P., Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Wydaw. Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków 1999; Haber L. H., Mikrospołeczność informacyjna, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo Dydaktyczne, Kraków 2001.

[14] Bliźniuk G., Nowak J. (red.), Społeczeństwo informacyjne, PTI, Katowice 2005.

[15] Juszczyk S., Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 11-12.

[16] Juszczyk S. (red.), Edukacja medialna w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2002, s. 119.

[17] Juszczyk S., Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia,Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 15.

[18] Krzysztofek K., Szczepański M. S., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002, s. 170.

[19] Zob. Bangemann M., Recommendations to the European Council: Europe and the global information society, European Commission, Brussels 1994.

[20] Białobłocki T., Moroz J., Nowina-Konopka M., Zacher L. W., Społeczeństwo informacyjne. Istota, problemy, wyzwania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s. 18.

[21] Łuszczuk M., Pawłowska A., Stan zaawansowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce, "Sprawy Międzynarodowe" nr 2(LIII)/2000, s. 87-88.

[22] Gogołek Wł., Z badań nad uwarunkowaniami edukacji, [W:] M. Tanaś (red.), Pedagogika@środki informacyjne i media, Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa − Kraków 2004, s. 61.

[23] Gabon – Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 291.

[24] Bazewicz M., Wizja społeczeństwa ery komunikacji, informacji i wiedzy XXI w., Wydawnictwo Silesia, Wrocław 2000, s. 105.

[25] Zob. Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999.

[26] Siemieniecki B., Podstawowe kompetencje społeczeństwa informacyjnego a pedagogika medialna, "Pedagogika Mediów" nr 1/2005, s. 85-99.

[27] Zob. Sztompka P., Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003; Toffler A., Toffler H., Budowa nowej cywilizacji. Polityka Trzeciej Fali, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996; Domański S., Kapitał ludzki a wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993; Straszak A., Sieciowa infrastruktura edukacyjna społeczeństwa informacyjnego, [W:] T. Lewowicki, B. Siemieniecki (red.), Rola i miejsce technologii informacyjnej w okresie reform edukacyjnych w Polsce, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2002, s. 95.

[28] "Edukacja w społeczeństwie wiedzy – wieloznaczność rzeczywistości społecznej i kulturowej", Maszynopis, Międzynarodowa Konferencja Wydziału Pedagogiki i Psychologii U.Śl., Katowice 25-26.IX.2006 r.

[29] "Edukacja w społeczeństwie wiedzy – wieloznaczność rzeczywistości społecznej i kulturowej", Maszynopis, Międzynarodowa Konferencja Wydziału Pedagogiki i Psychologii U.Śl., Katowice 25-26.IX.2006 r.

[30] Zob. Goban – Klas T., Powstanie i rozwój mediów. Od malowideł naskalnych do multimediów, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001.

[31] Zob. Lewowicki T., Siemieniecki B., Media w edukacji, Szanse i zagrożenia, Toruń 2008;Tanaś M. (red.), Pedagogika@środki informacyjne i media, Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa − Kraków 2004.

[32] Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Moderski i S-ka, Warszawa 2000, s. 473.

[33] Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999, s. 161.

[34] Zob. Kojs W., Piotrowski E., Zimny T. M., Edukacja jutra. VIII Tatrzańskie Seminarium Naukowe, Agencja Promocji Nauki i Kultury Menos s.c., Częstochowa 2002.

[35] Sztompka P., Szok przyszłości. Dziesięć dylematów XXI wieku, Wprost. nr 1/2003 (5 styczeń), s. 26-27; zob. także: Denek K., Perspektywa reformy edukacyjnej, [W:] K. Denek, F. Bereśnicki, Tendencje w dydaktyce współczesnej, Wydaw. A. Marszałek, Toruń 1999, s. 26.

[36] Wojnar I., Humanistyczne intencje edukacji, Wydaw. Akademickie Żak., Warszawa 2000, s. 198.

[37] Koczy S., Handel elektroniczny w małym i średnim przedsiębiorstwie, "Górnośląskie Studia Przedsiębiorczości" 1/2006, s. 69.

[38] Morbitzer J., Pedagogiczne konsekwencje powstawania społeczeństwa informacyjnego, Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, tom LIII, Wydaw. Oddziału PAN, Kraków 2000, s. 180.

[39] Morbitzer J., Nauczyciel w społeczeństwie informacyjnym, s. 261 [W:] K. Denek, T. Koszczyc, M. Lewandowski, Edukacja jutra. IX Tatrzańskie Seminarium Naukowe, Wydawnictwo WTN, Wrocław 2003.

[40] Zjaziun I. A. (tłum. L. Zjaziun, F. Szlosek), Mistrzostwo pedagogiczne, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji PIB, Warszawa – Radom 2005, s. 55.

[41] Kwiatkowski S. M., Szymela K. (red.), Standardy kwalifikacji zawodowych. Teoria. Metodologia. Projekty, IBE, Warszawa 2001, s. 5.

[42] Zob. Szlosek F., Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1995; Szlosek F. (red.), Drogi i bezdroża kształcenia nauczycieli w Polsce, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1995; Szlosek F., Goźlińska E., Podręczny słownik nauczyciela kształcenia zawodowego, Wydawnictwo Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1997.

[43] Kwiatkowski S. M., Szynela K. (red.), Standardy kwalifikacji zawodowych,..., op. cit., s. 5.

[44] Zob. Kwiatkowski S. M., Sepkowska Z. (red.), Metodologia tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych. Poradnik, ETF, MEN, MIPS, KUP, BKKK, Warszawa 2000; Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Metodologia tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych, Raport końcowy eksperckiego zespołu wykonawczego, MPiPS, Warszawa 1999.

[45] Efektem prac zespołu jest publikacja Development of Standards in Vocational Education and Training. Qualification and training methods. Manual, Volume 1, European Training Foundation, European Communities 1998.

[46] Kwiatkowski S. M., Szynela K. (red.), Standardy kwalifikacji zawodowych,..., op. cit., s. 5.

[47] Nowacji T., Kwalifikacje i autokracja nauczycieli, [W:] K. Żegnałek, Kompetencje współczesnego nauczyciela, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2008, s. 17.

[48] Dobrołowicz W., Gralewski J. (red.), Kreatywność nowe aspekty poznawcze i praktyczne, Wszechnica Polska, Warszawa 2005, s. 81.

[49] Strykowski W., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, "Edukacja Medialna", nr 4/2002, s. 5.

[50] Tamże, s. 11.

[51] Hyżak D.,Kompetencje i umiejętności nauczycieli wobec wyzwań XXI wieku, [W:] F. Bereźnicki, K. Denek, Edukacja jutra, Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 297.

[52] Pachociński R., Technologia a oświata, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, s. 4.

[53] Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Raport dla UNESCO, ..., op. cit., s. 188.

[54] Tamże, s. 188.

[55] Zob. Gajda J., Juszczyk S., Siemieniecki B., Wenta K. (red.), Edukacja medialna,..., op. cit.; Lewowicki T., Siemieniecki B. (red.), Kształcenie na odległość w praktyce edukacyjnej, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2009; Lewowicki T., Siemieniecki B. (red.), Współczesna technologia informacyjna i edukacja medialna,..., op. cit.; Tanaś M. (red.), Pedagogika @ środki informacyjne i media,..., op. cit.

[56] Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji XXI w. pod przewodnictwem J. Delorsa,..., op. cit., s. 152.

[57] Mayor F., Przyszłość świata, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, s. 378.

[58] Morbitzer J., O refleksyjną edukację w medialnym świecie, [W:] Edukacja jutra. VIII Tatrzańskie Seminarium Naukowe, s. 261-268.

[59] Bogaj A., Kształcenie ogólne. Między tradycją a ponowoczesnością, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000, s. 47.

[60] Gajda J., Idea nowego humanizmu jako wyzwanie edukacyjne w dobie globalizmu, [W:] W. Kojs, Edukacyjne konteksty procesów globalizacji, Uniwersytet Śląski w Katowicach Filia w Cieszynie, Cieszyn 2001, s. 12.

[61] Tamże, s. 13.

[62] Zob. J. Gnitecki, Diagnostyka pedagogiczna, Warszawa 2009.

[63] Zob. Kubicka D., Kołodziejczyka A. (red.), Psychologia wpływu mediów, Wybrane teorie, metody, badania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007; Sankała A., Psychologiczne i społeczne zagrożenia związane z zastosowaniem mediów i technologii informatycznej w edukacji, [W:] M. Tanaś (red.), Pedagogika @ środki informatyczne i media, Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa − Kraków 2004.

[64] Koczy S., Modele e-learningu na tle światowych trendów rozwoju nauczania, "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" nr 12/2008, s. 84.