Grażyna Skirmuntt

nauczyciel-konsultant

e-mail:

Sonia Gogulla

kierownik, nauczyciel-konsultant

e-mail:

Ten, kto z góry wie, już przegrał.
Ten, który nie zadaje pytań, popełni wszelkie
możliwe błędy i, co gorsza, nie wyciągnie z nich wniosków.
Ten, który zadaje pytania i nie słucha – błądzi.
Dzięki pytaniom kryzys zmienia się w sukces.
Maciej Bennewicz

Niespodziewanie, w zasadzie z dnia na dzień, nasze domowe zacisze zamieniło się w żłobek, przedszkole, szkołę i zakład pracy. Dzieci zasiadają przed komputerem lub telewizorem, obok leży smartfon, co chwilę sygnalizujący nadejście wiadomości. Co robią nasi milusińscy? UCZĄ SIĘ! Jeszcze kilka tygodni temu większość z nas nie uwierzyłaby w taką odpowiedź.

Niemal wszystko, czego cię nauczono – zwłaszcza w szkole – ma bardzo ograniczoną przydatność [1] – słowa Macieja Bennewicza trafnie oddają sytuację, w której znaleźli się nauczyciele w obliczu decyzji o czasowym zamknięciu szkół i placówek edukacyjnych z powodu pandemii wywołanej przez wirusa SARS-CoV-2. Większość sprawdzonych, wielokrotnie przetestowanych, efektywnych metod realizacji zagadnień przedmiotowych w nauczaniu zdalnym jest nieprzydatna.

Kryzys to zaproszenie do zmiany. Kryzys inspiruje wskazując słabości starych rozwiązań. Jednocześnie precyzyjnie określa, co należy zmienić [2]

W 2013 r. ukazała się praca zbiorowa pod redakcją naukową Stanisława Dylaka Strategia kształcenia wyprzedzającego [3]. W swoim wstępie do publikacji prof. S. Dylak napisał:

Wierzę, że istnieje wiele możliwości osiągania zamierzonych edukacyjnych efektów z uwzględnieniem partnerstwa młodzieży. Do edukacyjnych celów wiedzie wiele dróg, bardziej lub mniej efektywnych. Te bardziej efektywne to sposoby uczenia się, które inspirują wysiłek intelektualny ucznia, jego zdolności społeczne oraz zaangażowanie emocjonalne. Strategia kształcenia wyprzedzającego, wymagając od uczniów tych trzech rodzajów działań, stwarza uczniom także okazje do przebywania w przestrzeni cyfrowej i uczenia się w tak ulubionym przez siebie środowisku.

Realizacja tematu, a najlepiej nieco obszerniejszego niż jedno zagadnienie bloku tematycznego, z wykorzystaniem strategii wyprzedzającej składa się z 4 etapów. Dwa z nich odbywają się w formie lekcyjnego spotkania uczniów z nauczycielem face to face (2 x 45 min.), a dwa w środowisku cyfrowym. Czas trwania etapów online zależy od obszerności realizowanego zagadnienia i czasochłonności zadań z nim związanych (zwykle od 1 do 4 tygodni).

1. Aktywacja

To pierwsza lekcja z cyklu, która zwykle odbywa się w klasie lekcyjnej, w formie spotkania uczniów z nauczycielem face to face. Celem lekcji jest przedstawienie uczniom zagadnienia, które będą poznawać. Na potrzeby tego artykułu (a może nie tylko?) hasłem wprowadzającym nas w zagadnienie będzie Nauczanie zdalne (realizacja podstawy programowej z...?... w formie zdalnej). Podczas aktywacji nauczyciel:

• objaśnia zasadę pracy metodą strategii wyprzedzającej, o ile ma to znaczenie dla świadomego podejmowania przez uczniów czynności uczenia się.
• inicjuje aktywność uczniów, dzięki której dowie się, jaka jest wiedza zastana uczniów z zagadnienia, które będzie realizowane (np. Co wiem o nauczaniu zdalnym? Jakie są moje doświadczenia z nauczaniem zdalnym w roli ucznia, a jakie w roli nauczyciela?)
• mobilizuje uczniów do krytycznego i kreatywnego myślenia o problemie (np. moderuje dyskusję "za i przeciw" na temat zdalnego nauczania lub analizę SWOT).
• przedstawia sposób realizacji lekcji systematyzującej oraz omawia szczegółowo komunikacyjne narzędzia informacyjne, które będą wykorzystane.
• formułuje zadania zachęcające uczniów do poszukiwania informacji w różnych materiałach źródłowych.

2. Przetwarzanie

Etap samodzielnej i/lub zespołowej pracy uczniów online, w czasie którego wykonują przygotowane przez nauczyciela aktywności albo, w przypadku pracy metodą projektu, realizują zaplanowane przez zespół cele. Nauczyciel umieszcza na platformie edukacyjnej zadania, materiały, instrukcje wykonania badań, linki do określonych zasobów w internecie itp. Na etapie przetwarzania ważne jest przede wszystkim rozwijanie u uczniów umiejętności posługiwania się procesami psychologicznymi – analiza, synteza, uogólnianie, porównywanie, definiowanie oraz procesami uzasadniania twierdzeń: sprawdzanie, dowodzenie, tłumaczenie, wnioskowanie. W czasie trwania etapu przetwarzania uczniowie kontaktują się z sobą i z nauczycielem przy wykorzystaniu narzędzi TIK (Moodle lub inna platforma edukacyjna, Padlet, komunikatory, zamknięta grupa na Facebooku itp.). Tuż przed zakończeniem etapu przetwarzania nauczyciel:

• motywuje, wspiera uczniów,
• monitoruje przebieg procesu uczenia się,
• zachęca uczniów do przesyłania pytań, wątpliwości, refleksji,
• opracowuje test sprawdzający i udostępnia go w ustalonym czasie uczniom (np. na platformie edukacyjnej, test online),
• sprawdza odpowiedzi uczniów, analizuje i opracowuje wyniki testu,
• przygotowuje odpowiedzi na pytania uczniów.

3. Systematyzacja

To część procesu odbywająca się face to face. Uczniowie porządkują wiadomości zdobyte podczas etapu przetwarzania – budują własne schematy poznawcze w systemie posiadanej wiedzy (opanowane pojęcia, operacje, twierdzenia, przekonania). Nauczyciel:

• omawia wyniki testu sprawdzającego,
• przedstawia uczniom analizę jakościową testu,
• uzupełnia, zdiagnozowane poprzez test braki, w wiedzy uczniów,
• odpowiada na pytania uczniów zadane online,
• zachęca uczniów do wykonania zadań systematyzujących i utrwalających wiedzę,
• zachęca uczniów do samooceny i oceny koleżeńskiej.

4. Ewaluacja i ocenianie

Ten etap ponownie odbywa się online. Uczniowie sami dokonują podsumowania i krytycznej oceny swojej pracy, w tym przebiegu i efektu nauki (np. Co osiągnęłam/osiągnąłem? osiągnęliśmy? W jakim stopniu zrealizowaliśmy cele? Co zrobiliśmy bardzo dobrze? Co wymaga poprawy? O czym zapomnieliśmy? W jaki sposób można było wykonać zadanie inaczej? Co jeszcze możemy zrobić?). W ten sposób rozwijamy u uczniów przekonanie o tym, że odpowiedzi na pytania zawsze rodzą nowe pytania, a wiedza nigdy nie jest ostateczna eschatologicznie, lecz ma egzystencjalny i czasowy wymiar. Nauczyciel:

• udziela zindywidualizowanej i konstruktywnej informacji zwrotnej,
• ocenia pracę uczniów i jej efekty,
• ustala ostateczną ocenę uwzględniającą samoocenę uczniów i ocenę koleżeńską.
• proponuje sposób i narzędzie ewaluacji,
• analizuje wyniki ewaluacji i wyciąga z nich wnioski do dalszej pracy.

Co prawda strategia wyprzedzająca w swoich założeniach nie była przeznaczona do edukacji zdalnej, ale doskonale się sprawdzi w tej formie nauczania. Modyfikacji wymagają jedynie etapy face to face, które z powodzeniem można zrealizować zdalnie wykorzystując narzędzia TIK (np. Skype, ClickMeeting).

Fundamentem tej strategii jest dzielenie się odpowiedzialnością za przebieg i efekt procesu nauczania – uczenia się, leżącymi wcześniej w głównej mierze po stronie nauczyciela, z uczniami. Taki model pracy wspiera autonomię uczniów w planowaniu, organizowaniu i ocenianiu własnej nauki, a to z kolei kształtuje pożądaną umiejętność do przejmowania za nią odpowiedzialności.

W literaturze przedmiotu najbardziej popularną definicją autonomii jest określenie jej jako gotowość do przejęcia odpowiedzialności za własną naukę, aby sprostać własnym potrzebom i celom, wynikiem czego jest chęć i zdolność do działania niezależnie lub we współpracy z innymi jako jednostka społecznie dostosowana. [4]

Autonomia jest też nieodzownym elementem procesu kształtowania kompetencji kluczowych [5], czyli tych umiejętności, które uczeń zdobywa, wykorzystuje w praktyce i dzięki którym gotów jest uczyć się przez całe życie.

Obowiązujący system edukacji opiera się na obowiązkowej obecności uczniów na zajęciach edukacyjnych odbywających się w grupach rówieśniczych, uczących się w tym samym czasie tego samego przez, prawnie ustaloną, tygodniową ilość jednostek dydaktycznych trwających po 45 min. [6] Przepisy prawa oświatowego teoretycznie umożliwiają łączenie zajęć przedmiotowych w bloki tematyczne lub interdyscyplinarne, jednak w praktyce tak się nie dzieje. Dlaczego? Na to pytanie trudno znaleźć odpowiedź (jedną z trudności jest sposób zatrudniania, wynagradzania i kontroli pracy nauczycieli – przyp. autorek). Zatem uczniowie spędzają w przestrzeni szkolnej od 24 (klasa IV szkoły podstawowej) do 33 (klasa VIII szkoły podstawowej) godzin tygodniowo [7]. Aktywność poznawcza uczniów w czasie obowiązkowych lekcji szkolnych jest tylko częścią wysiłku, jaki uczniowie muszą włożyć w naukę. Praca, którą muszą wykonać samodzielnie w domu (zadania domowe, przygotowanie się do kartkówek, sprawdzianów, egzaminów, wykonywanie projektów edukacyjnych, koła zainteresowań, projekty unijne itp.) trwa tyle samo, a często dłużej, niż wynika to z ramowych planów nauczania. Zatem kiedy uczniowie naprawdę się uczą, w szkole czy w domu? Bo pytanie, kiedy odpoczywają, od pewnego czasu jest pytaniem retorycznym. Niestety...

Daniel Pink uważa, że autonomia jest podstawowym filarem motywacji [8]. Tej tezy nie będziemy rozwijać, bo (chyba?) wszyscy się z nią zgadzają. Problem "niechcemisięstwa" dotyczy i małych i dużych. I nauczyciele i zaangażowani rodzice często zadają pytanie "Co mam zrobić, żeby jej/jemu chciało się uczyć?" Odpowiedzi na to pytanie udziela Pink w swojej książce Drive. Kompletne nowe spojrzenie na motywację cytując Scotta Adamsa, twórcy serii popularnych komiksów o Dilbercie [9] – Jeżeli mam odnieść sukces, nic nie jest ważniejsze od tego, żebym miał pod kontrolą swój rozkład zajęć.

Rekomendowana przez nas strategia wyprzedzająca umożliwia uczniom przejęcie kontroli nad swoim rozkładem zajęć. To pierwszy krok do wzrostu motywacji. Im bardziej uczeń jest autonomiczny, tym chętniej się uczy. A jeśli się uczy, to odnosi sukcesy. Sukces jest miły, rodzi się więc chęć ponownego doświadczenia tej emocji. Drogą do kolejnego sukcesu jest nauka (praca). Motywacja jest produktem sukcesu – przekonywał Glenn Doman, założyciel Instytutu Osiągania Ludzkich Możliwości (Filadelfia, 1955 r.). Jego słowa nie straciły na aktualności.

Nauczanie zdalne z wykorzystaniem strategii wyprzedzającej może być dobrym sposobem na poradzenie sobie z wszystkimi ograniczeniami tradycyjnej szkoły. Uczeń może pracować w swoim tempie, w dogodnym dla siebie czasie i miejscu. Kiedy uczeń zyskuje poczucie decydowania o swojej nauce, staje się bardziej autonomiczny. Przygotowywanie uczniów do podejmowania autonomicznych decyzji dotyczących własnej nauki może mieć istotny wpływ na postawę w innych dziedzinach życia, które w dzisiejszym świecie ulegają dynamicznym przemianom.

Nieprzekonanych pragniemy uspokoić, że strategia wyprzedzająca wpisuje się również w zadania szkoły zapisane w podstawie programowej:

Zadaniem szkoły jest łagodne wprowadzenie dziecka w świat wiedzy, przygotowanie do wykonywania obowiązków ucznia oraz wdrażanie do samorozwoju.

Szkoła ma stwarzać uczniom warunki do nabywania wiedzy i umiejętności potrzebnych do rozwiązywania problemów z wykorzystaniem metod i technik wywodzących się z informatyki, w tym logicznego i algorytmicznego myślenia, programowania, posługiwania się aplikacjami komputerowymi, wyszukiwania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł, posługiwania się komputerem i podstawowymi urządzeniami cyfrowymi oraz stosowania tych umiejętności na zajęciach z różnych przedmiotów m.in. do pracy nad tekstem, wykonywania obliczeń, przetwarzania informacji i jej prezentacji w różnych postaciach. Szkoła ma również przygotowywać ich do dokonywania świadomych i odpowiedzialnych wyborów w trakcie korzystania z zasobów dostępnych w Internecie, krytycznej analizy informacji, bezpiecznego poruszania się w przestrzeni cyfrowej, w tym nawiązywania i utrzymywania opartych na wzajemnym szacunku relacji z innymi użytkownikami sieci [10]

Aby pokazać praktyczny aspekt strategii wyprzedzającej zachęcamy do zapoznania się ze scenariuszem zajęć z matematyki pt. Matematyczne rozważania o poczuciu bezpieczeństwa na świecie. Obliczenia procentowe, odczytywanie i interpretowanie danych oraz wnioskowanie na ich podstawie. [11]

https://globalna.ceo.org.pl/sites/globalna.ceo.org.pl/files/gea_w-swiat-z-klasa_matematyka_www.pdf

Zachęcamy także do zapoznania się z następującymi materiałami:

https://www.youtube.com/watch?v=Mn2K-e5h7DU

https://www.youtube.com/watch?v=oGDz4_H8KZ0

http://www.edunews.pl/nowoczesna-edukacja/ict-w-edukacji/2410-szkola-inaczej-zorganizowana

Kryzysy mijają i zawsze wracają.
Każdy kryzys jest zapowiedzią nowej mody i pionierskiego trendu.
Otoczenie się zmienia. Zawsze. Szybciej niż myślisz.

Opracowanie: Grażyna Skirmuntt, Sonia Gogulla

[1] M. Bennewicz kryZYSK. Zamień kryzys w zysk, Grupa Wydawnicza Foksal sp. z o. o. 2013, str. 38

[2] Ibidem, str. 97

[3] http://www.edukacjaidialog.pl/_upload/file/2015_07/strategia_ksztalcenia_wyprzedzajacego.pdf

[4] za Anna Wróbel, Autonomia ucznia potrzebą polskiej szkoły https://szkolnictwo.pl/index.php?id=PU6943 [dostęp 2.04.2020]

[5] Zalecenie Rady Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie

[6] Rozporządzenia MEN w sprawie ramowych planów nauczania

[7] Podane liczby nie uwzględniają godzin religii/etyki

[8] Daniel H. Pink Drive. Kompletnie nowe spojrzenie na motywację, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2012

[9] https://www.gildia.pl/komiksy/99025-dilbert-17-jestem-przeciw-idiotom-a-nie-biznesowi

[10] Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej

[11] Praca zbiorowa Matematyka. Edukacja globalna na zajęciach matematyki w szkole podstawowej, CEO 2019

[12] M. Bennewicz kryZYSK. Zamień kryzys w zysk, Grupa Wydawnicza Foksal sp. z o. o. 2013, str. 139, 125, 89