Sonia Gogulla

kierownik, nauczyciel-konsultant

e-mail:

Prawdziwym zadaniem nauczyciela nie jest dostarczanie odpowiedzi,
ale stymulowanie pytań i zachęcanie do samodzielnych poszukiwań.
Albert Einstein

Kompetencje – co to takiego?

Kompetencja to połączenie trzech atrybutów: wiedzy, umiejętności i postawy. Wyróżniają one daną osobę łatwością sprawnej, skutecznej, odpowiadającej oczekiwaniom jakościowym, realizacji powierzonych/zaplanowanych zadań. Działania osoby kompetentnej, w danej dziedzinie, winny spełniać obowiązujące w danej społeczności/organizacji kryteria. [1]

Termin "kompetencja" stosuje się obecnie zarówno do określenia umiejętności miękkich (kompetencje behawioralne), jak i twardych (kompetencje funkcjonalne).

Określenie "kompetencje miękkie" oznacza umiejętności psychiczne jednostki oraz jej zdolności radzenia sobie w sytuacjach społecznych. Wiążą się one z umiejętnością zarządzania sobą samym, czyli sprawnością planowania, przewidywania, radzenia sobie ze stresem, zarządzania czasem, a także zdolnością do motywowania samego siebie, asertywnością, kreatywnością i inteligencją emocjonalną. Drugi obszar odnosi się do funkcjonowania w społeczeństwie – te kompetencje to umiejętność pracy w zespole, a także zarządzania innymi – motywowanie ich, stawianie im celów, inspirowanie, przekonywanie do własnych racji, a także zapobieganie konfliktom i rozwiązywanie już zaistniałych. Formą przeciwną są umiejętności twarde, a zatem takie, które związane są z bardzo konkretną, możliwą do zastosowania wiedzą czysto praktyczną -posiadana przez nas wiedza oraz umiejętności, konkretne kwalifikacje, które nabyliśmy wcześniej na drodze naszej edukacji, np. ukończone przez nas kursy, znajomość języków obcych, posiadane uprawnienia.

Kompetencje miękkie określają sposób, w jaki ludzie mają się zachować, by dobrze wykonać swoją pracę. Z kolei kompetencje twarde informują o tym, co ludzie muszą wiedzieć, aby dobrze wykonać swoją pracę. [2]

Co to jest motywacja osiągnięć?

Motywacja osiągnięć jest w psychologii definiowana w bardzo różny sposób. Opierając się na tezach uznanych autorytetów naukowych w tej dziedzinie – Mc Clellanda, Heckhausena oraz Atkinsona i Feathera, Łukaszewski i Doliński definiują : motywacja osiągnięć to tendencja do osiąganie i przekraczania standardów doskonałości, związana z odczuwaniem pozytywnych emocji w sytuacjach zadaniowych, postrzeganych jako wyzwanie. [3]

Problem braku motywacji osiągnięć uczniów z roku na rok staje się bardziej niepokojący. Nauczyciele coraz częściej skarżą się, że uczniowie są coraz mniej samodzielni, osiągają coraz słabsze wyniki w nauce i, że generalnie niczego im się nie chce. Nie zależy im na osiąganiu sukcesów, a raczej na zaliczaniu kolejnych etapów edukacyjnych.

Warto więc zastanowić się jakich kompetencji potrzebuje nauczyciel w dzisiejszych czasach, aby nauczanie było efektywne, a uczenie się uczniów związane z radością odkrywania siebie i świata oraz odnoszeniem osobistych sukcesów.

Zawód nauczyciela – w odróżnieniu od innych zawodów – jest zawodem specyficznym i wyjątkowym, ponieważ utożsamiany jest z osobą, która wykonuje zadania związane z nauczaniem i wychowywaniem innych. Nauczyciel wywiera istotny wpływ nie tylko na kształtowanie osobowości ucznia, ale także na wybór jego drogi życiowej. Może też wpływać na ukierunkowanie lub doskonalenie i rozwijanie uzdolnień ucznia.

Kompetencje nauczyciela a motywacja osiągnięć uczniów

Nauczyciel XXI wieku to człowiek o szerokich horyzontach. To mentor i przewodnik, znawca nie tylko swego przedmiotu, ale też przyjaciel uczniów, człowiek, który swym życiem i zachowaniem daje przykład do naśladowania.

Oczekiwania wobec nauczycieli przybierają postać konkretnych dyrektyw ministerstwa, bezpośrednich przełożonych, rodziców i samych uczniów. Stan epidemiczny i konieczność nauczania zdalnego stawia przed szkołą i nauczycielami szereg nowych wyzwań, bo to na nich w dużej mierze spoczywa odpowiedzialność za osiągnięcia uczniów i przygotowanie ich do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie. Sytuacja, w której uczniowie nie chodzą do szkoły i nie mają bezpośredniego kontaktu z nauczycielem, przenosi część tej odpowiedzialności na samych uczniów i ich rodziców (opiekunów). Wymaga to wyrozumiałości, cierpliwości i współpracy wszystkich stron.

Kompetencje nauczycieli powinny mieć charakter dynamiczny, być ciągle rozwijane i doskonalone. Tylko ludzie o określonych i wysokich kompetencjach mogą być profesjonalistami. Wymagania procesu dydaktyczno-wychowawczego stawiają przed współczesnym nauczycielem zadania opanowania i prezentowania różnego typu kompetencji.

Tematyce kompetencji interpersonalnych (miękkich) poświęcono wiele studiów i analiz. Wynika to z faktu, że kompetencje tego typu odgrywają kluczową w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Charakter pracy nauczyciela, szczególnie na tle innych zawodów, jest wyjątkowy- praca z uczniem, rodzicem ucznia, innymi nauczycielami, organem prowadzącym i przedstawicielami środowiska lokalnego – polega przede wszystkim na interakcjach społecznych i budowaniu satysfakcjonujących obie strony relacji. Oznacza to, że kompetencje interpersonalne, a wśród nich: umiejętność nawiązywania kontaktu z innymi, praca zespołowa, umiejętności negocjacyjne i rozwiązywanie konfliktów, wywierania wpływu czy zachowania asertywne, empatia, cierpliwość, wyrozumiałość są jednymi z podstawowych kompetencji zawodowych nauczyciela. Na efektywność pracy nauczyciela w dużym stopniu wpływa także jego inteligencja emocjonalna.

Obok kompetencji miękkich wymienionych wyżej, nauczyciel XXI wieku, powinien posiadać szereg kompetencji twardych, spośród których obecnie na pierwsze miejsce wysuwają się dwie:

• Kompetencje technologiczno-informatyczne, a więc związane z wykorzystaniem technologii cyfrowych w edukacji. Niektóre z nich to: korzystanie z Internetu i jego zasobów, znajomość platform edukacyjnych i możliwości ich wykorzystania w nauczaniu, umiejętność wykorzystania aplikacji i mediów społecznościowych w nauczaniu, rozeznanie w zasobach medialnych związanych z realizowanym przedmiotem/ blokiem przedmiotowym, analiza i ocena merytoryczna oraz dydaktyczna istniejących zasobów medialnych i umiejętność właściwego ich wykorzystania w procesie kształcenia i wychowania, wykorzystywanie technologii informatycznych do komunikowania się z rodzicami i we własnym doskonaleniu zawodowym.
• Kompetencje autoedukacyjne (samodoskonalenie) – szybkie tempo zmian kulturowo-technologicznych wymusza ustawiczne kształcenie się. Zwiększa się różnorodność form nauczania, dlatego nauczyciel nie możne obejść się bez ciągłego, ustawicznego podnoszenia swych kwalifikacji oraz poszerzania i aktualizowania wiedzy, odkrywania i uczenia się nowych możliwości dydaktycznych.

Ważne są również:

• Kompetencje diagnostyczne – poznawanie uczniów jest, bowiem niezbędnym ogniwem pracy nauczyciela.
• Kompetencje projektowe – opracowywanie programów, planów i projektów działań dydaktycznych oraz wychowawczych.
• Kompetencje kontrolne i ewaluacyjne – ocenianie jest jednym z najbardziej krytycznych momentów procesu nauczania i uczenia się.
• Kompetencje oceniania programów i podręczników szkolnych. [4]

Nauczyciela tworzy osobowość, wiedza i doświadczenie. Głównymi zaś wyróżnikami pracy nauczycielskiej są, a przynajmniej powinny być: autonomia, samodzielność, nieskrępowana twórczość i osobista odpowiedzialność. Profesjonalizm i kompetencje nauczyciela odzwierciedlają jego indywidualność.

Aby nauczyciel mógł motywować uczniów do pracy, sam musi tę motywację posiadać. Zależność między poziomem tych dwóch motywacji jest wprost proporcjonalna. Wpływ nauczycieli na uczniów jest bardzo duży i trwały, więc powinien być pozytywny.

Wyniki badań nad motywacją jednoznacznie wskazują na możliwości pobudzania jej przez osobę nauczającą. Nauczyciel może w ramach nauczanych przez siebie treści tworzyć warunki, w których uczniowie będą gotowi do podwyższania indywidualnych sprawności i utrzymywania ich na jak najwyższym poziomie. Motywowanie polega, bowiem na takim wpływaniu na innych, by poruszali się oni w pożądanym przez nas kierunku. Motywowanie samego siebie to z kolei niezależne wytyczanie kierunku, a następnie podjęcie odpowiednich działań. [5]

We wzbudzaniu motywacji sukcesu ważnym zadaniem nauczycieli jest doradzanie uczniom. Polega ono zdaniem Sawińskiego przede wszystkim na:

• przekazywaniu aktualnej, rzetelnej informacji;
• wskazywaniu dróg postępowania;
• akceptowaniu uczniowskich dokonań, sukcesów i dobrych zachowań;
• ukierunkowaniu uczniowskich wyborów i decyzji;
• podpowiadaniu strategii rozwiązywania własnych problemów. [6]

Głównym zadaniem nauczycieli w obecnej sytuacji jest nie tyle zdalne realizowanie poszczególnych tematów w formie "przeczytaj i zrób ćwiczenia", ale zaproponowanie ciekawych metod i form nauki, zaprojektowanie zadań (w formie np. gier i zabaw), które zaciekawią i zaangażują uczniów oraz wyzwolą ich kreatywność. Wymaga to odpowiedniego przygotowania zajęć, dużej pomysłowości i kreatywności. Efekty nauki przez gry i zabawy, które wyzwalają emocje, są na ogół bardziej trwałe Dla wielu nauczycieli wielkim wyzwaniem jest przeniesienie aktywizujących metod i form pracy z uczniami na formę zdalną. Wynika to często z braku doświadczenia, co z kolei jest efektem słabego wyposażenia szkół w narzędzia taką pracę umożliwiające. Aby nauczyciel mógł podołać nowym wyzwaniom, musi być otwarty na nową wiedzę w procesie samokształcenia. Warto także skorzystać z wiedzy i doświadczenia uczniów (zwłaszcza starszych), dla których "uczenie" nauczyciela może być nowym doświadczeniem, źródłem satysfakcji i podniesienia samooceny.

Rolą nauczyciela powinno być także uświadomienie uczniom, że wiedza przekłada się na konkretne rozwiązania praktyczne – zarówno w sferze dalszej edukacji jak i życia osobistego. Komputer i inne urządzenia elektroniczne (tablety, smartfony) można z powodzeniem wykorzystać do nauki wykorzystania wiedzy w praktyce.

Edukacja XXI wieku wymaga nowego typu nauczyciela: twórczego, pełnego inicjatywy optymisty, doskonałego dydaktyka o rzetelnej, szerokiej wiedzy. Nauczyciel nie jest już jedynym, nieomylnym źródłem informacji a staje się przewodnikiem po świecie wiedzy, człowiekiem, który zaprasza uczniów do wspólnego odkrywania wszystkich tajemnic świata, zapewniając uczniom jak najwięcej autonomii w dążeniu do mistrzostwa i osiągnięcia celu.

Opracowanie: Sonia Gogulla

Polecana literatura:

• Kompetencje nauczyciela w kontekście kształcenia, Ilona Żeber-Dzikowska, Małgorzata Wysocka-Kunisz, Aleksandra Szydłowska, Społeczeństwo. Edukacja. Język z.4, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku 2016
• Katalog kompetencji społecznych nauczyciela XXI wieku, Alina Wieczorkiewicz-Wiśniewska, Mazowiecki Kwartalnik Meritum, nr 1 2014
• Miękkie i twarde kompetencje nauczycieli, Marta Konieczna-Kucharska, Zeszyty Naukowe Politechniki Częstochowskiej Zarządzanie Nr 19 (2015) s. 229-241 dostępne na: http://www.zim.pcz.pl/znwz
• Wizja szkoły XXI wieku: kluczowe kompetencje nauczyciela a nowa funkcja edukacji, S. Jabłoński, J. Wojciechowska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Studia Edukacyjne nr 27/2013
• Kompetencje współczesnego nauczyciela. W. Strykowski Neodidagmata 27/28,. Poznań: UAM, 2005
• Kompetencje interpersonalne w pracy współczesnego nauczyciela, red. S.T. Kwiatkowski, D. Walczak, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2017

[1] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kompetencja

[2] Marta Konieczna-Kucharska, Miękkie i twarde kompetencje nauczycieli, Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania, Zeszyty Naukowe Politechniki Częstochowskiej Zarządzanie Nr 19 (2015): http://www.zim.pcz.pl/znwz [dostęp 30.03.2020]

[3] Jan Strelau, Psychologia, Podręcznik akademicki, Podstawy psychologii, Tom 1 2003, s.461

[4] W. Strykowski, Kompetencje współczesnego nauczyciela. Neodidagmata 27/28, Poznań: UAM 2005

[5] M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001, s.107

[6] J.P. Sawiński, O motywowaniu do uczenia się i pracy nad sobą. Poradnik dla nauczyciela. format: ePUB. Seria: Think! Wirtualna Biblioteka Warszawa 2013